Abdissares of Adiabene and the Batas-Herir Relief

• Authors: Grabowski Maciej

Title variants

PL

Abdissares z Adiabene i relief z Batas-Herir

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

PL

Adiabene to kraina w północnej Mezopotamii, obejmująca przede wszystkim obszar tzw. trójkąta asyryjskiego, czyli tereny położone między rzekami Tygrys i Mały Zab. Korzenie politycznej historii tej krainy sięgają z pewnością początków imperium seleukidzkiego. Z nielicznych wzmianek w dziełach historiografii klasycznej sądzić można, że Adiabene było początkowo jedną z seleukidzkich prowincji, lecz już w I wieku p.n.e. posiadało status regionalnego królestwa rządzonego przez lokalną dynastię. Mimo iż w historycznych granicach tej krainy mieszczą się tak ważne i dobrze rozpoznane stanowiska jak Aszur, Niniwa czy Kalchu, w materiale archeologicznym brak jednoznacznych świadectw historii politycznej Adia-bene. Tak wąski zakres dostępnych źródeł powoduje, iż znane nam są jedynie pojedyncze epizody z dziejów tej krainy. Nie wiemy natomiast, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach Adiabene uzyskało niezależność od Seleukidów. Całkowicie niejasna jest także geneza lokalnej dynastii. Artykuł ten ma na celu zaproponowanie odpowiedzi na powyższe pytania. Podstawę dla tych rozważań stanowi unikalny egzemplarz miedzianej monety Abdissaresa (Ryc. 4), uznawanego dotychczas za jednego z dynastów Sofene. Według F. de Callataya (1996), niemal kompletnie zachowana grecka legenda na rewersie tej monety, obok tytułu królewskiego i imienia Abdissaresa, zawiera termin „Adiabeńczyk”, wskazujący, iż był on władcą Adiabene. Odkrycie to potwierdza wcześniejsze przypuszczenia E. Lipińskiego (1982), który sugerował, że Abdissares pochodził z Adiabene. Innym materialnym świadectwem adiabeńskiej monarchii, szeroko omówionym w artykule, jest płaskorzeźba skalna znajdująca się nieopodal miejscowości Batas w prowincji Arbil w dzisiejszym Iraku, zwana reliefem z Batas-Herir (Ryc. 1-3). Płaskorzeźba ta przedstawia postać stojącego władcy z uniesioną prawą ręką. Jak dotąd jej jedyna rzetelna analiza ikonograficzna przeprowadzona została przez R. M. Boehmera i H. von Galla (1973). Drugi z tych badaczy zaproponował także pierwszą historyczną interpretację tej płaskorzeźby, zgodnie z którą przedstawia ona władcę Adiabene, Izatesa II (36 - ok. 54 n.e.), i upamiętnia jego triumf nad królem partyjskim, Wologazesem I. Wiele wskazuje jednak na to, iż powyższy pogląd jest błędny, zaś w przedstawionym na płaskorzeźbie władcy należy raczej widzieć innego króla Adiabene - Abdissaresa. Głównym argumentem jest w tym przypadku kształt nakrycia głowy, które postrzegane było dotychczas jako tiara wyprostowana (gr. tiara orthe lub kidaris). Przywilej noszenia tego nakrycia został według Józefa Flawiusza nadany Izatesowi II przez partyjskiego monarchę, Artabana II. Szczegółowa analiza fotografii reliefu pozwala jednak stwierdzić, że ukazane na nim nakrycie głowy to tzw. tiara nieusztywniona lub zgięta (gr. tiara apages), zwana niekiedy także tiarą perską lub satrapalną, będąca zarówno pod względem formy, jak i znaczenia ideologicznego, dokładnym przeciwieństwem tiary wyprostowanej (por. Ryc. 58). Specyficzny sposób, w jaki została ona przedstawiona -z podniesionymi klapkami bocznymi, przewiązanymi diademem, który okala całe nakrycie głowy - ściśle koresponduje z tiarą Baydada, władcy Persydy z początku II w. p.n.e. Nie ulega wątpliwości, iż Abdissares został sportretowany w identycznym nakryciu głowy na awersie bitych w jego imieniu monet, co w oczywisty sposób wskazuje na tożsamość władcy przedstawionego na reliefie z Batas-Herir. Ze względu na ogromne znaczenie tego elementu ikonograficznego dla identyfikacji wspomnianej postaci, w artykule omówione zostały pokrewne rodzaje nakryć głowy, począwszy od okresu achemenidzkiego, aż do I wieku p.n.e. Dalsza analiza ikonograficzna ujawniła, że - pomimo podobieństwa do reliefów z Kommagene z I wieku p.n.e. - relief powstał najprawdopodobniej w II wieku p.n.e., za czym przemawia sposób przedstawienia sylwetki władcy w pełnym profilu. Omówiony został także strój oraz gest, który władca czyni wyciągniętą przed siebie prawą ręką Mimo znaczących zniszczeń powierzchni płaskorzeźby, układ prawej dłoni pozostaje do pewnego stopnia nadal czytelny. Pięść wydaje się zaciśnięta, z wyciągniętym palcem wskazującym i najpewniej kciukiem, co interpretować można jako popularny w ikonografii starożytnego Bliskiego Wschodu tzw. „gest zgiętego palca”, oznaczający modlitwę oraz adorację bóstwa lub przedmiotu kultu (Ryc. 9, 10). Po ustaleniu tożsamości przedstawionego na płaskorzeźbie z Batas-Herir władcy i określeniu jej ogólnej tematyki, podjęta została próba historycznej reinterpretacji tego monumentu w odniesieniu do miedzianych monet Abdissaresa (Ryc. 4,11) i na podstawie źródeł tekstowych. Podobieństwo jego portretu do wizerunków dwóch władców Sofene z przełomu III i II wieku p.n.e. sugeruje, iż mógł on być z nimi w jakimś stopniu spokrewniony, a dystans chronologiczny między nimi nie mógł być duży. Natomiast w oparciu o motyw „kroczącego orła” na rewersie monet tego władcy przypuszczać można, że emisja ta pochodzi z czasów zbliżonych do panowania Antiocha IV Epifanesa (175-164 p.n.e.). Obecność tego motywu na monetach Antiocha Iv jest z reguły wiązana z jego zwycięskimi wojnami z ptolemejskim Egiptem. Przypuszczalnie to właśnie Antioch Iv pod koniec swego panowania osadził Abdissaresa w Adiabene jako stratega lub lokalnego władcę, wypełniając tym samym polityczną pustkę w regionie, który przecinały ważne szlaki handlowe. Być może tuż po rychłej śmierci Antiocha Iv, kiedy imperium seleukidzkie pogrążone było w kolejnym kryzysie, Abdissares zdołał poszerzyć zakres swojej władzy i przyjąć tytuł królewski. Płaskorzeźba z Batas-Herir, na której król przedstawiony jest w pełnym majestacie, tj. w tiarze, diademie i z laską w dłoni, powstała być może jako wizualny środek proklamacji nowej władzy w obliczu lokalnych bóstw. Natomiast termin „Adiabeńczyk”, umieszczany na monetach Abdissaresa, wskazuje z jednej strony na próbę legitymizacji władzy przez manifestację kulturowej więzi z mieszkańcami Adiabene, z drugiej zaś sugeruje, iż w rzeczywistości był on najpewniej człowiekiem obcego pochodzenia.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2012
• Volume: Tom IX (L), fasc. A
• Pages: 117-140

Contributors

author

Grabowski Maciej

References

• ALLEN L., 2005 Le roi imaginaire: An Audience with the Achaemenid King, (in:) O. Hekster, R. Fowler (eds.), Imaginary Kings. Royal Images in the Ancient Near East, Greece and Rome, Oriens et Occidens 11, Stuttgart, 39-62.
• ALRAM M., 1986 Nomina propria iranica in nummis. Materialgrundlagen zu den iranischen Personennamen auf antiken Munzen, Iranisches Personennamenbuch IV, Wien.
• ASSAR G.F., 2005 genealogy and Coinage of the early Parthian rulers ii. A revised stemma, “Parthica. Incontri di Culture nel Mondo Antico” 7, 69-93.
• BABELON E., 1890, Catalogue des Monnaies Grecques de la Bibliotheque Nationale: Le rois de Syrie, dArmenie et de Commagene, Paris.
• BEDOUKIAN P., 1983, Coinage of the Armenian Kingdoms of Sophene and Commagene, “American Numismatic Society Museum Notes” 28, 71-88.
• BEVAN E.R., 1902 The House of Seleucus, vol. II, London.
• BITTNER S., 1987 Tracht und Bewaffnung des persischen Heeres zur Zeit der Achameniden, Gymnasium 94, Munchen.
• BLAU O., 1880 Zwei Mithridate von Armenien: I. Mithridates Kallinikos - II. Mithridates Philopator, “Zeitschrift fur Numismatik” 7, 33-39.
• BOEHMER R.M., 1974 Keramik aus der Umgebung von Batas, “Sumer” 30/1-2,101-108.
• BOEHMER R.M., VON GALL H., 1973, Das Felsreliefbei Batas-Herir, “Baghdader Mitteilungen” 6, 65-77.
• BOSSERT H.T., 1942 Altanatolien. Kunst und Handwerk in Kleinasien von den Anfdngen bis zum volligen Aufgehen in der griechischen Kultur, Berlin.
• BOYCE M., 1982 A History of Zoroastrianism II. under the Achaemenians, Handbuch der Orientalistik, Leiden-Koln.
• BOYCE M., GRENET F., 1991 A History of Zoroastrianism iii Zoroastrianism under Macedonian and Roman Rule, Handbuch der orientalistik, Leiden-Koln.
• BORKER-KLAHN J., 1982 Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs, Baghdader Forschungen 4, Mainz am Rhein.
• BRZOZOWSKI K., 1892 Itineraire de Suleimanieh a Amadieh, “Bulletin de la Societe de Geographie” XIII, 250-264.
• BURNEY C.A., LAWSON G.R., 1957 Urartian Reliefs at Adilcevaz on Lake Van, and a Rock Relief from the Karasu, near Birecik, “Anatolian Studies” 7,211-218.
• CALMEYER P., 1977 Vom Reisehut zur Kaiserkrone, “Archaologische Mitteilungen aus Iran” N.F. 10,153-190.
• DE CALLATAY F., 1996, Abdissares lAdiabenien, “Iraq” 58,135-145.
• CHAUMONT M.-L., 1982 Recherches sur quelques villes helleniques de l'lran occidental, “Iranica Antiqua” 17,147-173.
• CHAUMONT M.-L., 1986 Armenia and Iran ii. The Pre-Islamic Period, (in:) E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia Iranica II/4,418-438.
• CHAUMONT M.-L., 1995 Review of ‘Media Atropatene und Grof!-Armenien in hellenistischer Zeit' Diss. Erlangen-Nurnberg 1988 by Martin Schottky, “Gnomon” 67/4, 330-336.
• CHOKSYJ.K., 1990 Gesture in Ancient Iran and Central Asia II: Proskynesis and the Bent Forefinger, “Bulletin of the Asia Institute”4, 201-207.
• COLLEDGE M.A.R., 1986 The Parthian Period, Iconography of Religions XIV/3, Leiden.
• DEBEVOISE N.C., 1942 The Rock Reliefs of Ancient Iran, “Journal of Near Eastern Studies” 1/1, 76-105.
• DEBEVOISE N.C., 1969 A Political History ofParthia, Chicago.
• DORNER F.K., GOELL T., 1963 Arsameia am Nymphaios. Die Ausgrabungen im Hierothesion des Mithradates Kallinikos von 1953-1956, Istanbuler Forschungen 23, Berlin.
• DUNBABIN K.M.D., 1999 Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge.
• EDMONDS C.J., 1931 A Third Note on Rock Monuments in Southern Kurdistan, “The Geographical Journal” 77/4, 350-355.
• VON GALL H., 1972 Persische und medische Stamme, “Archaologische Mitteilungen aus Iran” N.F. 5, 261-283.
• VON GALL H., 1974, Neue Beobachtungen zu den sogennanten medischen Felsgrabern, (in:) F. Bagherzadeh (ed.), Proceedings of the IInd Annual Symposium on Archaeological Research in Iran 29th October - 1st November 1973, Tehran, 139-154.
• GERA D., HOROWITZ W., 1997, Antiochus IV in Life and Death: Evidencefrom the Babylonian Astronomical Diaries, “Journal of the American Oriental Society” 117/2, 240-252.
• GRAINGER J.D . 1990 Seleukos Nikator: Constructing a Hellenistic Kingdom, London.
• HACHLILI R., 1998 ancient Jewish art and archaeology in the diaspora, Handbuch der Qrientalistik, Leiden.
• HILL G.F. , 1965, Catalogue of the Greek Coins ofArabia, Mesopotamia and Persia (Nabatea, Arabia Provincia, s. Arabia, Mesopotamia, Babylonia, Assyria, Persia, alexandrine empire of the east, Persis, elymais, Characene), Bologna.
• HOUGHTON A., 1979 Timarchus as King in Babylonia, “Revue Numismatique” 6/21,213-217.
• HOUGHTON A., 1983 Coins of the seleucid empirefrom the Collection of Arthur Houghton, New York.
• JAMZADEH P., The Function of girdle on Achaemenid Costume in Combat, “Iranica Antiqua” 22, 267-276.
• JUSTI F., 1885 iranisches Namenbuch, Marburg.
• LANGLOIS V., 1859 Numismatique de lArmenie dans lAntiquite, Paris.
• LEHMANN-HAUPT C.F., 1926 Armenien einst undjetzt, vol. II, Berlin.
• LE RIDER G., 1967 Un tresor depetites monnaies de bronze trouve a Ninive, “Iranica Antiqua” 7,4-20.
• LIPINSKI E., 1982 Le culte d’Istar en Mesopotamie du nord a l'epoqueparthe, “orientalia Lovaniensia Periodica” 13,117-124. MAGEN U.
• LIPINSKI E., 1986 Assyrische Konigsdarstellungen - Aspekte der Herrschaft, Baghdader Forschungen 9, Mainz am Rhein.
• MATHIESEN H.E., 1992, Sculpture in the Parthian empire: A Study in Chronology, vol. 1, Aarhus.
• MEADOWS A.R., 2005 The Administration of the Achaemenid empire, (in:) J. E. Curtis, N. Tallis (eds.), Forgotten empire. The World of Ancient Persia, Berkeley, 181-209.
• MILIKJ.T., 1962 Apropos dun atelier monetaire dAdiabene: Natounia, “Revue Numismatique” 6/4, 51-58.
• Mirhady D., 2008, Tiara, Suda On Line, Tr. David Mirhady, 25 July 2008, http://www.stoa.org/sol-entries/tau/547.
• Mittag P. F., 2006, Antiochos IVEpiphanes. einepolitische biographie, Klio. Beitrage zur alten Geschichte 11, Berlin.
• Muller C. 1868, Fragmenta Historicorum Graecorum, vol. IV, Paris.
• Neusner J., 1696, A History of the Jews in Babylonia, vol. 1: The Parthian Period, Leiden.
• Newell E.T., 1917, The Seleucid Mint of Antioch, “American Journal of Numismatics” 51,1-115.
• OATES D., 1968 Studies in the Ancient History of Northern Iraq, London.
• OLBRYCHT M., 1998, Parthia et ulterioresgentes: diepolitischen Beziehungen zwischen dem arsakidischen Iran und den Nomaden der eurasischen steppen, Munich.
• PECK E.H., 1993 Crown ii. From the seleucids to theislamic Conquest, (in:) E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia iranica, vol. VI/4, Costa Mesa, 408-418.
• PRZEWORSKI S., 1957 Zpolskich badan naukowych w Azji zachodniej, (in:) S. Strelcyn (ed.), Szkice z Dziejow Polskiej Orientalistyki, Warszawa, 167-190.
• READEJ.E., 1998, Greco-Parthian Nineveh, “Iraq” 60, 65-83.
• READEJ.E., 2001 More about Adiabene, “Iraq” 63, 187-199.
• RICHTER G.M.A., 1949 The Late Achaemenian’ or ‘Graeco-persian’ Gems, (in:) Commemorative Studies in Honor of Theodore Leslie Shear, Hesperia Supplements VIII, Athens, 291-298.
• RITTER H.-W., 1965 Diadem und Konigsherrschaft. Untersuchungen zu Zeremonien und Rechtsgrundlagen des Herrschaftsantritts bei den Persern, bei Alexander dem GroJUen und im Hellenismus, Munchen.
• DE SAULCY F., 1855 Le roi Abdissar, “Bulletin archeologique de l’Athenaeum fran^ais” 12,101.
• SCHUOL M., 2000, Die Charakene. Ein mesopotamisches Konigreich in hellenistisch-parthischer Zeit, Oriens et Occidens 1, Stuttgart.
• SEIDL U., 1971 Gottersymbole und Attribute, (in:) Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie, vol. III, Berlin, 483-495.
• SEIDL U., 1999, Eine Triumphstele Darius I aus Babylon, (in:) J. Renger (ed.), Babylon: Focus mesopotamischer Geschichte, Wiege Fruher Gelehrsamkeit, Mythos in der Moderne, Saarbrucken, 297-306.
• SELLWOOD D., 1971 An Introduction to the Coinage of Parthia, London.
• SULLIVAN R.D., 1977 The Dynasty of Commagene, (in:) H. Temporini (ed.), Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, vol. II.8, Berlin - New York, 732-798.
• SYME R., 1995 Anatolica. Studies in Strabo, Oxford.
• TANABE K., 1988-89 Hatra, Sasanian Persia and Gandhara - The Problem of the Star-and-Crescent, “Bulletin of the Ancient Orient Museum” 10, 77-89.
• TUPLIN C., 2007, Treacherous Hearts and Upright Tiaras: The Achaemenid King’s Head-Dress, (in:) C. Tuplin (ed.), Persian Responses: Political and Cultural Interaction with(in) the Achaemenid Empire, Swansea, 66-97.
• VISCONTI E.Q., 1825 Iconographie Grecque, vol. II, Milan.
• WHITEHEAD D., 2005 Kurbasis, Suda On Line, Tr. David Whitehead, 19 October 2005, http://www.stoa.org/sol-entries/kappa/2742.
• WIESEHOFERJ. 1994 Die “dunklen Jahrhunderte" der Persis. Untersuchungen zu Geschichte und Kultur von Fdrs in fruhhellenistisch- erZeit (330-140 v. Chr.), zetemata. Monographien zur Klassischen Altertumswissenschaft 90, Munchen. 2007 Fars under seleucid and Parthian Rule, (in:) V.S. Curtis, S. Stewart (eds.), The Idea of Iran II: The Age of Parthians, London, 37-49.
• YOUNG J.H., 1964 Commagenian tiaras: royal and divine, “American Journal of Archaeology” 68/1, 29-34.