Zakres prawnej ochrony embrionów ludzkich w polskim porządku konstytucyjnym na tle procedury in vitro

• Authors: Rylski Mikołaj

Title variants

EN

The scope of the protection of human embryos in the Polish constitutional order with reference to the in vitro procedure

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

The aim of the article is to present the scope of the protection of human embryos in the Polish legal system, particularly against the Polish Constitution, which Europe considers one of the most conservative ones. The author also analyses other legal acts in force in Poland, including European and international documents, referring to abundant literature and court judgments. The discussion calls particular attention to the in vitro procedure, whose admissibility and implementation raise emotion in the Polish society as well as numerous legal and ethical doubts in the doctrine and caselaw. One of the conclusions which the author draws from the discussion is that the selection, freezing, destruction or other form of objectifying human embryos (cloning, patenting, trade) should be regarded as illegal in view of the Polish constitutional order.

Keywords

EN

human rights; in vitro; human dignity; human embryo; fundamental rights

• Publisher: Kancelaria Sejmu / Chancellery of the Sejm
• Journal: Przegląd Sejmowy
• Year: 2020
• Issue: 3(158)
• Pages: 123–161

Contributors

author

Rylski Mikołaj

• Dr Mikołaj Rylski, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Nauk Prawnych, [e-mail], https://orcid.org/0000-0001-6422-2815

References

• Dyrektywa 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych, Dz. Urz. UE L 213 z 30.07.1998.
• Identità e statuto dell’embrione umano, <http://bioetica.governo.it/media/1902/p24_1996_identita-embrione_it.pdf>, dostęp 7 V 2020.
• Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r., Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012.
• Kodeks etyki lekarskiej, uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z dnia 14 grudnia 1991 r., <https://nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej>, dostęp 7 V 2020.
• Konstytucja Belgii, tłum. W. Skrzydło, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/belgia.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Federacji Rosyjskiej, tłum. A. Kubik, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, <https://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rosja.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej, tłum. Z. Czeszejko-Sochacki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/szwajcaria.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Finlandii, tłum. J. Osiński, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/finlandia.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Grecji, tłum. G. i W. Uliccy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/grecja.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Hiszpanii, tłum. T. Mołdawa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1993, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Irlandii, tłum. S. Grabowska, Wydawnictwo Sejmowe, <http://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2015/11/Irlandia_pol_010711.pdf>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Łotwy, tłum. L. Gołubiec, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/lotwa.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Malty, tłum. J. Winczorek, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/malta.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Niemiec, tłum. B. Banaszak, A. Malicka, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2008, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/niemcy.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucje państw Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/bulgaria2011.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Chorwacji z 22 grudnia 1990 r., tłum. T.M. Wójcik, M. Petryńska, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/chorwacja.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Czeskiej z dnia 16 grudnia 1992 r., tłum. M. Kruk-Jarosz, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011, <http://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2015/07/Czechy_pol_010811.pdf>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Litewskiej, tłum. H. Wisner, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/litwa.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Portugalskiej, tłum. A. Wojtyczek-Bonnand, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/portugalia.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Słowackiej z 1 września 1992 roku, tłum. K. Skotnicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowacja.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Republiki Tureckiej, tłum. K. Wojciechowska-Litwinek, D. Haftka-Işık, K. Stanek, Ö. Emiroğlu, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013, <http://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2016/04/Turcja_010713.pdf>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Rumunii, tłum. A. Cosma, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rumunia.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483.
• Konstytucja Ukrainy, tłum. E. Toczek, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999, <http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/ukraina.html>, dostęp 5 XI 2019.
• Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny, <https://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/texts_and_documents/ETS164 Polish.pdf>, dostęp 7 V 2020.
• Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284.
• Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. z 1991 r. nr 120, poz. 526.
• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167.
• Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 15 stycznia 1991 r., sygn. akt U 8/90, OTK 1991/1/8.
• Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 1992 r., sygn. akt U 1/92, OTK 1992/2/38.
• Protokół dodatkowy do Konwencji o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny w sprawie zakazu klonowania istot ludzkich, <https://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/texts_and_documents/ETS168_Polish.pdf>, dostęp 7 V 2020.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi z dnia 7 grudnia 2001 r., Dz.U. z 2001 r. nr 153, poz. 1783.
• The American College of Obstetricians and Gynecologists, <https://www.acog.org/>, dostęp 7 II 2020.
• Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 17 marca 1993 r., sygn. akt W 16/92, OTK 1993/1/16.
• Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. z 1956 r. nr 12, poz. 61.
• Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. z 1993 r. nr 17, poz. 78.
• Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Dz.U. z 2011 r. nr 277, poz. 1634.
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny, Dz.U. z 2019 r. poz. 1950.
• Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz.U. z 2000 r. nr 6, poz. 69.
• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. — Prawo własności przemysłowej, Dz.U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117.
• Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności, Dz.U. z 2015 r. poz. 1087.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kathleen Stewart vs. Zjednoczone Królestwo z 10 lipca 1984, skarga nr 10042/82.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie McCann i inni vs. Zjednoczone Królestwo z 27 września 1995 r., skarga nr 18984/91.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie McKerr vs. Zjednoczone Królestwo z 4 maja 2001 r., skarga nr 28883/95.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Holandia vs. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej z 9 października 2001 r., sygn. akt C-37798.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Mastromatteo vs. Włochy z 24 października 2002 r., skarga nr 37703/97.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Vo vs. Francja z 8 czerwca 2004 r., skarga nr 53924/00.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Tysiąc vs. Polska z 20 marca 2007 r., skarga nr 5410/03.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Evans vs. Wielka Brytania z 10 kwietnia 2007 r., skarga nr 6339/05.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie A., B. i C. vs. Irlandia z 16 grudnia 2010 r., skarga nr 25579/05.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Oliver Brüstle vs. Greenpeace eV z 18 października 2011 r., sygn. akt C-34/10.
• Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Parrillo vs. Włochy z 27 sierpnia 2015 r., skarga nr 46470/11.
• Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 3 listopada 2005 r., sygn. akt II OSK 121/05 (niepubl.).
• Wyrok Sądu Najwyższego z 7 lipca 2005 r., sygn. akt IV CK 28/05 (niepubl.).
• Wyrok Sądu Najwyższego z 24 czerwca 2008 r., sygn. akt I OSK 607/07 (niepubl.).
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96, OTK ZU 1997/2/19.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 stycznia 1999 r., sygn. akt P 2/98, OTK 1999/1/2.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 stycznia 2000 r., sygn. akt P 11/98, OTK 2000/1/3.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 listopada 2000 r., sygn. akt P 12/99, OTK 2000/7/260.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 kwietnia 2001 r., sygn. akt K 11/00, OTK-A 2001/3/54.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 listopada 2001 r., sygn. akt P 6/01, OTK 2001/8/248.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 października 2002 r., sygn. akt SK 6/02, OTK-A 2002/5/65.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 5 marca 2003 r., sygn. akt K 7/01, OTK-A 2003/3/19.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 stycznia 2004 r., sygn. akt K 14/03, OTK-A 2004/1/1.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2004 r., sygn. akt K 18/04, OTK-A 2005/5/49.
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2007 r., sygn. akt SK 39/07, ZNSA 2008/5/118.
• Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie International Stem Cell Corporation vs. Comptroller General of Patents, Designs and Trade Marks z 18 grudnia 2014 r., sygn. akt C-364/13.
• Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie Patrick Grégor Puppinck i inni vs. Komisja Europejska z 19 grudnia 2019 r., sygn. akt C-418/18 P.
• Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 17 lipca 2007 r., sygn. akt IV SA/Wa 893/07 (niepubl.).
• Arystoteles, O rodzeniu się zwierząt, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.
• Assisted Reproductive Technology Report 2003, <http://www.cdc.gov/ART/ART2003/nation.htm>, dostęp 26 V 2019.
• Atkinson H.G., Handyside A., Diagnostyka przedimplantacyjna, [w:] Diagnostyka prenatalna, red. L. Abramsky, J. Chapple, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.
• Bałaban A., Prawny charakter wstępu do polskiej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, [w:] W kręgu zagadnień konstytucyjnych. Profesorowi Eugeniuszowi Zwierzchowskiemu w darze, red. M. Kudej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999.
• Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2012.
• Bisztyga A., Godność człowieka jako wartość konstytucyjna. Interpretacja artykułu 30 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, „Zeszyty Naukowe Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej” 2003, nr 17.
• Biśta I.J., Zasada poszanowania godności człowieka i jej wpływ na interpretację konstytucyjnego uregulowania praw i wolności jednostki, [w:] Wolność i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. I: Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Bosek L., Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cywilne, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2012.
• Bosek L., Komentarz do art. 30, [w:] Konstytucja RP. t. I: Komentarz. Art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, CH. Beck, Warszawa 2016.
• Bosek L., Opinia prawna dotycząca pytania, czy sprecyzowanie „od momentu poczęcia do naturalnej śmierci” obejmie ochronę życia ludzkiego powstającego ex utero oraz ochronę przeciwko interwencji w genomie ludzkim zmierzającej do osiągnięcia zmian genetycznych, [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Bosek L., Szydło M., Komentarz do art. 31, [w:] Konstytucja RP, t. I: Komentarz. Art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, C.H. Beck, Warszawa 2016.
• Brachowicz M., Prawo do dziecka?, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Braude P., El-Toukhy T., Introduction, [w:] Preimplantation Genetic Diagnosis in Clinical Practice, red. T. El-Toukhy, P. Braude, Springer, London 2014.
• Chauvin T., Homo Iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa publicznego, C.H. Beck, Warszawa 2014.
• Czarnik Z., Gajda J., Ochrona prawna dziecka poczętego in vitro i pozostającego poza organizmem matki (uwagi de lege ferenda i de lege lata), „Nowe Prawo” 1990, nr 10–12.
• Czarny P., Konstytucyjne pojęcie godności człowieka a rozumienie godności w polskim języku prawnym, [w:] Godność człowieka jako kategoria prawa, red. K. Complak, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001.
• Czerkawski J., Renesansowe koncepcje godności człowieka, [w:] Zagadnienie godności człowieka, red. J. Czerkawski, KUL, Lublin 1994.
• Dhont M., L’embryon humain. Données epidemiologiques pour la Belgique, [w:] L’embryon humain in vitro, red. Y. Englert, A. Van Orshoven, De Boeck, Bruxelles 1997.
• Dudek D., In vitro a Konstytucja, [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. I, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012.
• Duniewska Z., Polisemia godności w terminologii prawnej, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2005, t. 71.
• Dziedziczak W., Godność człowieka jako podstawa sprawiedliwości, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G” 2019, vol. 61, nr 1, https://doi.org/10.17951/g.2019.66.1.87-99.
• Eckhardt K., Wolności i prawa osobiste, [w:] Prawo konstytucyjne RP (instytucje wybrane), red. J. Buczkowski, Przemyśl–Rzeszów 2011.
• El-Toukhy T., Khalaf Y., Al-Darazi K., Andritsos V., Taylor A., Braude P., Effect of Blastomere Loos on the Outcome of Frozen Embryo Replacement Cycles, „Fertility and Sterility” 2003, vol. 79, nr 5, https://doi.org/10.1016/s0015-0282(03)00072-4.
• Engelhard H.T., The Foundations of Bioethics, Oxford University Press, New York 1986.
• Florczak-Wątor M., Horyzontalny wymiar praw konstytucyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
• Gałązka M., Niemiecka ustawa o ochronie embrionów w kontekście polskiej debaty na temat zapłodnienia in vitro, „Przegląd Sądowy” 2010, nr 4.
• Gałązka M., Prawo francuskie wobec embrionu in vitro, „Państwo i Prawo” 2000, nr 6.
• Gałązka M., Problemy prawnej ochrony embrionów nadliczbowych, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Garlicki L., [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, red. L. Garlicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007.
• Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Liber, Warszawa 2012.
• Giezek J., Kokot R., Granice ludzkiego życia a jego prawna ochrona, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, C.H. Beck, Warszawa 2002.
• Grabowski R., Prawo do ochrony życia w polskim prawie konstytucyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.
• Gronowska B., Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, [w:] Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
• Grześkowiak A., Prawo karne wartości. Wybrane problemy, [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. II, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012.
• Haberko J., Olszewski K., Moralne i prawne aspekty dążenia małżonków do posiadania dziecka w kontekście techniki zapłodnienia pozaustrojowego (in vitro), „Prawo i Medycyna” 2008, nr 1(26).
• Hołówka J., Manipulacje na ludzkich zarodkach, „Prawo i Medycyna” 2008, nr 1(26).
• Hvidtjørn D., Grove J., Schnedel D., Vaeth M., Ernst E., Nielsen L.F., Thorsen P., Cerebral Palsy among Children Born after In Vitro Fertilization: The Role of Preterm Delivery — A Population-Based, Cohort Study, „Pediatrics” 2006, vol. 118, nr 2, https://doi.org/10.1542/peds.2005-2585.
• Jancewicz Z., Wybrane aspekty zagadnienia in vitro, [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie, t. II, red. S. Bębas, E. Jasiuk, Wyższa Szkoła Handlowa, Radom 2011.
• Jarosz-Żukowska S., Problem horyzontalnego stosowania norm konstytucyjnych dotyczących wolności i praw jednostki w świetle Konstytucji RP, [w:] Wolność i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. I: Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Jasudowicz T., Prawo do życia, [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2010.
• Jukic A.M., Baird D.D., Weinberg C.R., McConnaughey D.R., Wilcox A.J., Length of Human Pregnancy and Contributors to Its Natural Variation, „Human Reproduction” 2013, vol. 28, nr 10, https://doi.org/10.1093/humrep/det297.
• Kapelańska-Pręgowska J., Prawne i bioetyczne aspekty testów genetycznych, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.
• Kondratiewa-Bryzik J., Początek prawnej ochrony życia ludzkiego w świetle standardów międzynarodowych, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009.
• Krajewski P., Eugeniczna selekcja embrionów, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Lang W., Opinia w sprawie zgodności z Konstytucją projektu ustawy o świadomym rodzicielstwie, „Przegląd Sejmowy” 2004, nr 6(65).
• Matwiejuk J., Zasady przewodnie statusu jednostki w Konstytucji RP z 1997 roku, [w:] Prawo konstytucyjne, red. M. Grzybowski, Temida 2, Białystok 2009.
• Niedzielska-Czyż K., Zapłodnienie in vitro: prawne i moralne aspekty, [w:] Rodzina w naukach prawnych. Zbiór studiów, red. M. Tkaczuk, R. Jaworska-Stankiewicz, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2012.
• Ostojska J., O problemie podmiotowości prawnej embrionu in vitro, „Prawo i Medycyna” 2012, nr 14(46).
• Piechowiak M., Konstytucyjna ochrona życia. O próbie nowelizacji Konstytucji RP, [w:] Dziecko. Studium interdyscyplinarne, red. E. Sowińska i in., Wydawnictwo KUL, Lublin 2008.
• Piechowiak M., Wokół konstytucyjnej ochrony życia. Próba oceny propozycji nowelizacji Konstytucji RP, „Przegląd Sejmowy” 2010, nr 1(96).
• Pietrzyk D., Godność osoby ludzkiej we współczesnej biomedycynie a system prawny, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Pińciurek Ł., Życie ludzkie w początkowej fazie rozwoju a ochrona prawna, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Prawo wobec wyzwań współczesności, t. VII, red. B. Guzik i in., Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2011.
• Przepisy prawne dotyczące zapłodnienia pozaustrojowego obowiązujące w wybranych krajach, Kancelaria Senatu, Biuro Analiz i Dokumentacji, Warszawa 2015.
• Redelbach A., Natura praw człowieka. Strasburskie standardy ich ochrony, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2001.
• Riggs R., Mayer J., Dowling-Lacey D., Chi T.F., Jones E., Oehninger S., Does Storage Time Influence Postthaw Survival and Pregnancy Outcome? An Analysis of 11,768 Cryopreserved Human Embryos, „Fertility and Sterility” 2010, vol. 93, nr 1, https://doi.org/10.1016/j.fertnstert.2008.09.084.
• Safjan M., Rozwój współczesnej medycyny i biologii a prawna ochrona dziecka poczętego, „Studia Prawnicze” 1988, nr 3.
• Sarnecki P., Wolności i prawa osobiste, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, red. L. Garlicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003.
• Singer P., Practical Ethics, Cambridge University Press, Cambridge 1979.
• Smyczyński T., Opinia prawna o poselskim projekcie zmiany (art. 38) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Sroka T., Komentarz do art. 38, [w:] Konstytucja RP, t. I: Komentarz. Art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, C.H. Beck, Warszawa 2016.
• Starck C., Konstytucyjne granice wolności nauki na przykładzie zapłodnienia in vitro, terapii genetycznej i analizy genomów, „Palestra” 1989, nr 10–12.
• Stefaniuk M.E., Preambuła aktu normatywnego w doktrynie oraz w procesie stanowienia i stosowania polskiego prawa w latach 1989–2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2009.
• Stępkowski A., Opinia prawna w sprawie merytorycznej oceny rządowego projektu ustawy o leczeniu niepłodności, „Zeszyty Prawnicze BAS” 2015, nr 48(4).
• Trzaskowski R., Opinia prawna na temat oceny cywilnoprawnych konsekwencji zmiany art. 38 Konstytucji RP (druk sejmowy nr 993), [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Trzciński J., Wiącek M., Znaczenie wstępu do Konstytucji dla interpretacji statusu jednostki w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Wolność i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. I: Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Wiak K., Pojęcie „człowiek” w polskim prawie karnym, [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. II, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2012.
• Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997, Liber, Warszawa 2000.
• Wnukiewicz-Kozłowska A. Eksperyment medyczny na organizmie ludzkim w prawie międzynarodowym i europejskim, ABC, Warszawa 2004.
• Wojtyczek K., Ochrona godności człowieka, wolności i równości przy pomocy skargi konstytucyjnej w polskim systemie prawnym, [w:] Godność człowieka jako kategoria prawa, red. K. Complak, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001.
• Wróbel W., Opinia prawna o poselskim projekcie zmiany (art. 38) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Van der Auwera I., D’Hooghe T., Aspects de laboratoire de la fécondation in vitro, la cryo-conservation et l’injection intra-cytoplasmique de spermatozoi des, [w:] L’embryon humain in vitro, red. Y. Englert, A. Van Orshoven, De Boeck, Bruxelles 1997.
• Zielińska E., Konstytucyjna ochrona prawa do życia od momentu poczęcia (uwagi krytyczne do projektu zmiany art. 38 Konstytucji), „Państwo i Prawo” 2007, nr 3.
• Zielińska E., Opinia prawna o poselskim projekcie zmiany (art. 38) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, LexisNexis, Warszawa 2002.
• Zoll A., Opinia prawna w sprawie oceny konstrukcji i skutków prawnych projektu zmiany art. 30 i 38 Konstytucji RP, [w:] Konstytucyjna formuła ochrony życia, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2007.
• Zubik M., Problem aborcji na świecie w dokumentach i orzecznictwie sądowym, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1997.
• Żelichowski M., Podmiotowość prawna człowieka w okresie życia embrionalno-płodowego, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 1997, vol. 1, nr 1.

Identifiers

DOI

10.31268/PS.2020.37