Socjologiczne interpretacje ruchu „Solidarności” lat 1980–1981. Próba usystematyzowania istniejącej literatury

• Authors: Mielczarek Adam

Title variants

EN

Sociological Interpretations of the “Solidarity” Movement during 1980–1981. An Attempt to Structure the Existing Literature

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

I nterpretacje ruchu „Solidarność” są zbliżone do klasycznych podejść w teoriach ruchów społecznych, z których każda inaczej rozumie społeczny mechanizm napędza- jący ich działanie. Celem artykułu jest uporządkowanie tych interpretacji, funkcjonu- jących w literaturze socjologicznej, krajowej i zagranicznej (i na ogół słabo znanych historykom). Autor wyodrębnia podejścia ujmujące „Solidarność” jako ruch klasowy, postrzegające jego powstanie jako reakcję na kryzys systemu oraz takie, w których za siłę napędową ruchu uznaje się działania opozycji demokratycznej, a także dwa rodzaje metod nawiązujących do tzw. teorii nowych ruchów społecznych. Według autora żadne z opisanych podejść teoretycznych nie ujmuje dynamiki ruchu „Solidarności” w całej jego złożoności, w szczególności zaś nie wyjaśnia jego rozmiarów i długotrwałych kon- sekwencji kulturowych. Poszczególne z nich wskazują jednak na ważne aspekty jego działania i tworzą podstawę do dalszych bardziej syntetycznych badań.

EN

T he “Solidarity” Movement is interpreted similarly to the classical approach discus- sed in the theories of social movements, each of which defines the social mechanism fuelling its activities in a different way. The aim of the article is to structure the inter - pretations used in the national and international literature on sociology (usually by relatively obscure historians). The author discusses “Solidarity” as a class movement by explaining its emergence as a reaction to the system crisis, fuelled by the activities of the democratic opposition, as well as two types of methods referring to the so-called theo- ry of new social movements. The author claims that none of the described theoretical approaches reflect the entire complexity of the dynamics of the “Solidarity” movement; in particular, they do not explain its aims and long-term cultural effects. However, the author emphasizes the important results of its activities and lays foundations for furt- her research of a more synthetic nature.

Keywords

EN

Independent and Self-Governing Trade Union “Solidarity”; democratic opposition in the PRP; Solidarity underground; sociology of social movements; social movement

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Pamięć i Sprawiedliwość
• Year: 2019
• Issue: 33
• Pages: 59-82

Contributors

author

Mielczarek Adam

• Uniwersytet Jagielloński

References

• Adamski W., Aspiracje jako źródło społecznego konfliktu: młode pokolenie Polaków w perspektywie porównawczej [w:] Fenomen „Solidarności” i zmiana ustroju. Polacy 1980–2011, red. W. Adamski, Warszawa 2014.
• Adamski W., Konflikt ogólnospołeczny: struktura – podłoże – wyzwania systemowe [w:] Fenomen „Solidarności” i zmiana ustroju. Polacy 1980–2011, red. W. Adamski, Warszawa 2014.
• Adamski W., „Solidarność” jako kłopotliwy problem badawczy [w:] Fenomen „Solidarności” i zmiana ustroju. Polacy 1980–2011, red. W. Adamski, Warszawa 2014.
• Arato W., Civil Society vs. the State: Poland 1980–81, „Telos” 1981, nr 47.
• Bakuniak G., Nowak K., Proces kształtowania się świadomości zbiorowej w latach 1976–1980 [w:] Społeczeństwo polskie czasu kryzysu. Przeobrażenia świadomości i warianty zachowań, red. S. Nowak, Warszawa 1984.
• Barker C., Barker E., „Solidarność” 1980–81 a PRL – analiza marksistowska, przeł. H. Bogusławska, Warszawa 2001.
• Bernhard M.H., Reinterpreting Solidarity, „Studies in Comparative Communism” 1991, t. 24, nr 3.
• Bernhard M.H., The Origins of Democratization in Poland: Workers, Intellectuals, and Oppositional Politics, New York 1993.
• Brzechczyn K., Od rewolucji proletariackiej do powstania narodowego. Przegląd konceptualizacji „Solidarności” w naukach społecznych i humanistycznych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2013, nr 2 (22).
• Buechler S., Teorie nowych ruchów społecznych [w:] Dynamika życia społecznego.
• Współczesne koncepcje ruchów społecznych, red. K. Gorlach, P. Mooney, Warszawa 2008.
• Ciżewska E., Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność 1980 –1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej, Warszawa 2010.
• Ciżewska E., Powstanie Solidarności na Wybrzeżu w świetle teorii ruchów społecznych, „Studia Socjologiczne” 2010, nr 3 (198).
• Ciżewska-Martyńska E., The Cultural Perspective in Social Movement Theories and Past Research on the Solidarity Movement, „Polish Sociological Review” 2018, nr 1 (208).
• Cohen J., Strategy or Identity: New Theoretical Paradigms and Contemporary Social Movements, „Social Research” 1985, nr 52 (4).
• Davies J.C., Towards a Theory of Revolution [w:] H.L. Ross, Perspectives on the Social Order, New York 1968 (wydanie polskie: J.C. Davies, Przyczynek do teorii rewolucji [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, wybór W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975.
• Diani M., Social Movements, Contentious Actions, and Social Networks: ‘ from Metaphor to Substance’? [w:] Social Movements and Networks. Relational Approaches to Collective Action, red. M. Diani, D. McAdam, New York 2003.
• Dynamika życia społecznego. Współczesne koncepcje ruchów społecznych, red. K. Gorlach, P. Mooney, Warszawa 2008.
• Eder K., Beyond Class as a Historical Subject. Towards a Theoretical Construction of Collective Actors [w:] K. Eder, The New Politics of Class. Social Movements and Cultural Dynamics in Advanced Societies, London 1993.
• Eder K., The ‘New Social Movements’. Moral Crusades, Political Pressure Groups, or a Social Movement? [w:] K. Eder, The New Politics of Class. Social Movements and Cultural Dynamics in Advanced Societies, London 1993.
• Eyerman R., Jamison A., Social Movements. A Cognitive Approach, Cambridge 1991.
• Fałkowski M., Ruch społeczny i „podziemny rynek”. O logice funkcjonowania niezależnego ruchu wydawniczego w PRL (1976–1989) [w:] Drugi obieg w PRL na tle samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 roku, red. P. Gasztold-Seń, N. Jarska, J. Olaszek, Warszawa 2016.
• Fałkowski M., Turning Prayers into Protest: the “Katyń Hollow” and Mobilization at the Cemetery (artykuł niepublikowany, w posiadaniu autora).
• Flam H., Anxiety and Successful Oppositional Construction of Societal Reality: The Case of KOR, „Mobilization: An International Journal” 1996, nr 1.
• Foryś G., Dynamika sporu. Protesty rolników w III Rzeczpospolitej, Warszawa 2008.
• Gawin D., Sierpień 1980 w świetle tradycji republikańskiej [w:] Solidarność. Wydarzenie, konsekwencje, pamięć, red. A. Sułek, Warszawa 2006.
• Gawin D., Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei społeczeństwa obywatelskiego 1956–1976, Kraków 2013.
• Glenn J., Contentious Politics and Democratization: Comparing the Impact of Social Movements on the Fall of Communism in Eastern Europe, „Political Studies” 2003, t. 51.
• Gliński P., Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Warszawa 1996.
• Goodwyn L., Jak to zrobiliście?: powstanie Solidarności w Polsce, przeł. K. Rosner, Gdańsk 1992.
• Goodwyn L., Reply to Tymowski, „Telos” 1992, nr 91.
• Kaczmarczyk M., Wielowymiarowa teoria Solidarności, „Studia Socjologiczne” 2010, nr 3 (198).
• Kolasa-Nowak A., Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010.
• Kowalski S., Krytyka solidarnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego, Warszawa 1990.
• Krasnodębski Z., Wizja polityki „Solidarności” 1980–81 oraz w III Rzeczpospolitej [w:] R. Bäcker, A. Dudek, Z. Krasnodębski, J. Kurczewski, M. Latoszek, J. Mikułowski-Pomorski, M. Muskat, Solidarność dwadzieścia lat później, Kraków 2001.
• Krzemiński I., Latentne wzory kultury a dynamika postaw społeczeństwa polskiego [w:] Dziedzictwo Stefana Nowaka, red. A. Sułek, Warszawa 1992.
• Krzemiński I., Świat zakorzeniony, Warszawa 1988.
• Krzemiński I., Bakuniak G., Banaszak H., Kruczkowska A., Polacy – jesień ’80, Warszawa 1983.
• Kubik J., Czyje to dzieło: robotników, intelektualistów, czy jeszcze kogoś innego?
• Kontrowersje wokół pochodzenia i składu społecznego „Solidarności”, „Kultura i Społeczeństwo” 1994, nr 1.
• Kubik J., Polityka kontestacji, protest, ruchy społeczne: logika rozwoju teorii, „Societas/Communitas” 2007, nr 1–2.
• Kubik J., The Power of Symbols against the Symbols of Power. The Rise of Solidarity and the Fall of State Socialism in Poland, Pennsylvania 1994.
• Kuczyński P., Badanie „Solidarności”: kontekst społeczny i kontekst poznawczy [w:] P. Kuczyński, M. Frybes, W poszukiwaniu ruchu społecznego. Wokół socjologii Alaina Touraine’a, z udziałem J. Strzeleckiego i D. Lapeyronnie, Warszawa 1994.
• Kuczyński P., Nowak K., The Solidarity Movement in Relation to Society and the State , „Research in Social Movements, Conflicts and Change” 1988, t. 10.
• Kula M., Historycy a socjologowie dziś [w:] Socjologia historyczna. Wokół wyzwań teoretycznych i praktyki badawczej, red. B. Cymbrowski, K. Frysztacki, Opole 2015.
• Kurczewski J., Dawny ustrój i rewolucja [w:] J. Kurczewska, J. Kurczewski, Konflikt i „Solidarność” 1980/1981, Warszawa 2010.
• Kuroń J., Myśli o programie działania, Warszawa 1977.
• Kuroń J., Uwagi o strukturze ruchu demokratycznego, Warszawa 1979.
• Kuroń J., Zasady ideowe, Warszawa 1978.
• Kuroń J., Zło, które czynię, Warszawa 1984.
• Laba R., The Roots of Solidarity. A Political Sociology of Poland’s Working-Class Democratization, Princeton, New Jersey 1991.
• Latoszek M., „Solidarność”: ruch społeczny, rewolucja czy powstanie? [w:] „Solidarność” w imieniu narodu i obywateli, red. M. Latoszek, Gdańsk 2005.
• Lekcja Sierpnia. Dziedzictwo „Solidarności” po dwudziestu latach, red. D. Gawin, Warszawa 2002.
• Lipski J.J., KOR. Komitet Obrony Robotników – Komitet Samoobrony Społecznej, Warszawa 2006.
• Marody M., Kolbowski J. i in., Polacy 80. Wizje rzeczywistości dnia (nie)codziennego, Warszawa 2004.
• Martell L., Stammers N., The Study of Solidarity and the Social Theory of Alain Touraine [w:] J. Clark, M. Diani, Alain Touraine, London–New York 1996.
• Magala S. (S. Starski), Walka klas w bezklasowej Polsce, przeł. J. Dąbrowski, Gdańsk 2012.
• Mason D.S., Public Opinion and Political Change in Poland, 1980–1982, Cambridge 1985.
• Matynia E., The Lost Treasure of Solidarity , „Social Research” 2001, nr 4.
• Mazur K., Aideologia Solidarności, „Pressje” 2010, nr 21.
• Mazur K., Przekroczyć nowoczesność. Projekt polityczny ruchu społecznego Solidarność, Kraków 2017.
• Meardi G., The Legacy of ‘Solidarity’: Class, Democracy, Culture and Subjectivity in the Polish Social Movement, „Social Movement Studies” 2005, t. 4, nr 3.
• Melucci A., The Nomads of the Present. Social Movements and Individual Needs in Contemporary Society, London 1989.
• Michnik A., KOR i Solidarność, „Zeszyty Historyczne” 1985, nr 74.
• Mielczarek A., Drugi obieg wydawniczy lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych jako element ruchu społecznego. Zastosowanie teorii ruchów społecznych do analizy opozycji w Polsce [w:] Drugi obieg w PRL na tle samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 roku, red. P. Gasztold-Seń, N. Jarska, J. Olaszek, Warszawa 2016.
• Mielczarek A., Ruch „Solidarności” w świetle teorii ruchów społecznych [w:] Kultura Solidarności. Socjologiczno-antropologiczne analizy kulturowego dziedzictwa „Solidarności”, red. K. Ciechorska-Kulesza, R. Kossakowski, P. Łuczeczko, Pszczółki 2011.
• Mielczarek A., Śpiący rycerze. Szeregowi działacze warszawskiego podziemia lat osiemdziesiątych, Warszawa 2006.
• Mielczarek A., Wolność słowa czy niepodległość? Różnorodność motywacji i tożsamości szeregowych działaczy podziemia wydawniczego [w:] Warszawa niezłomna: antysystemowe formy opozycji i oporu społecznego w stolicy (1980–1989), red. B. Noszczak, Warszawa 2013.
• Narojek W., Podstawy społeczne polityki w społeczeństwie wykonawców planów [w:] W. Narojek, Perspektywy pluralizmu w upaństwowionym społeczeństwie, Londyn 1986.
• Nowak K., Kryzys legitymizacyjny systemu w perspektywie doświadczenia życia codziennego [w:] Społeczeństwo polskie czasu kryzysu. Przeobrażenia świadomości i warianty zachowań, red. S. Nowak, Warszawa 1984.
• Nowak S., System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne” 1979, nr 4.
• Osa M., Sieci opozycji w PRL [w:] Dynamika życia społecznego. Współczesne koncepcje ruchów społecznych, red. K. Gorlach, P. Mooney, Warszawa 2008.
• Osa M., Solidarity and Contention. Networks of Polish Opposition, Minneapolis–London 2003.
• Ost D., Solidarity and the Politics of Anti-Politics: Opposition and Reform in Poland since 1968, Philadelphia 1990 (wydanie polskie: D. Ost, Solidarność a polityka antypolityki, przeł. S. Kowalski, Gdańsk 2014).
• Porta D. della, Diani M., Ruchy społeczne. Wprowadzenie, przeł. A. Sadza, Kraków 2009.
• Rychard A., Pożądany ład polityczny a interesy społeczne [w:] Fenomen „Solidarności” i zmiana ustroju. Polacy 1980–2011, red. W. Adamski, Warszawa 2014.
• Słodkowska I., Społeczeństwo obywatelskie na tle historycznego przełomu. Polska 1980–1989, Warszawa 2006.
• Smelser N.J., Theory of Collective Behavior, New York 1962.
• Staniszkis J., Ontologia socjalizmu, Warszawa 1989.
• Staniszkis J., Samoograniczająca się rewolucja, Gdańsk 2010.
• Stawrowski Z., Solidarność znaczy więź. W kręgu myśli Józefa Tischnera i Jana Pawła II, Kraków 2010.
• Sułek A., Dlaczego socjologia nie przewidziała „Solidarności” i co z tego wynikło [w:] Solidarność. Wydarzenie, konsekwencje, pamięć, red. A. Sułek, Warszawa 2006.
• Szacki J., Liberalizm po komunizmie, Warszawa 1994.
• Sztompka P., Dynamika ruchu odnowy w świetle teorii zachowania zbiorowego, „Studia Socjologiczne” 1982, nr 3–4/1982 (86–87).
• Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.
• Śpiewak P., Alexis de Tocqueville i Hannah Arendt o „Solidarności”, „Res Publica” 1987, nr 5.
• Touraine A. i in., Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981, przeł. A. Krasiński, Warszawa 1989.
• Tymowski A., Workers vs. Intellectuals in Solidarnosc, „Telos” 1991–1992, nr 90.
• Zaremba M., Zimno, ciepło, gorąco. Nastroje Polaków od „zimy stulecia” do lata ’80 [w:] Solidarność od wewnątrz 1980–1981, red. A. Friszke, K. Persak, P. Sowiński, Warszawa 2013.