Metafory awifauniczne w polskim socjolekcie przestępczym (XIX w. – lata 20. XX w.)

• Authors: Pacuła Jarosław

Title variants

EN

Avifaunic metaphors in the Polish criminal sociolect (19th century - 1920s)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The author discusses the etymology of few words used in Polish criminal jargon, from the 19th century until the interwar period. All the analyzed words are zoonimic metaphors. The author focuses on terms derived from the names of birds. In this text the author pesents the lexemes in the oldest Polish sociolectical dictionaries, e.g.: bażant (pheasant), sikora (tit), słowik (nightingale), wrona (crow), kogut (rooster), dzięcioł (woodpecker). The author sets semantic motivations of names and he collates information from several languages for this purpose (he reaches for texts from the turn of the 19th and 20th centuries). Mainly presented words didn’t survive, today they aren’t appearing in non-standard dialect.

Keywords

EN

lexical semantics; etymology; criminal jargon; zoonim; avifauna

• Publisher: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe
• Journal: Orbis Linguarum
• Year: 2019
• Issue: 53
• Pages: 307-329

Contributors

author

Pacuła Jarosław

• Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet Śląski w Katowicach

References

• BildSchr – Schrader H., Der Bilderschmuck der deutschen Sprache, Berlin 1886.
• Bm – [s.n.] Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание управления уголовного розыска республики, Москва 1923.
• BmTrach – Трахтенберг В.Ф., Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), Санкт-Петербург 1908.
• BsBiec – Бец В., Босяцкий словарь, Одесса 1903.
• EsFas – Фасмер М.Ю́., Этимологический словарь русского языка, Москва 1986–1987.
• GzEstr – Estreicher K., Gwara złoczyńców, Warszawa 1897.
• HtrzHaj – Hájek V., Hantýrka (tajná řeč) zlodějská ze zač. XIX. stol, „Český lid” 15, 1906, s. 46–48.
• JkFabr – Фабричный П., Язык каторги, „Каторга и ссылка” 6, 1923, с. 177–188.
• JknSnie – Снегов С.А., Язык, который ненавидит, Москва 1991.
• JzEstr1 – Estreicher K., Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 12, 1859, s. 89–92.
• JzEstr2 – Estreicher K., Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 13, 1859, s. 97–100.
• JzEstr3 – Estreicher K., Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 14, s. 105–110.
• JzUł – Ułaszyn H., Język złodziejski, Łódź 1951.
• KeWört – Dankovszky G., Kritisch-etymologisches Wörterbuch der magyarischen Sprache […], Kiadás 1835.
• KplJaw – Jaworskij J., „Kumać po lembersku”. Przyczynek do słownika lwowskiej gwary złodziejskiej, „Lud” 7, 1901, 276–281.
• Msgp – Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Kraków 2010.
• PsřzZíb – Zíbrt Č., Puchmajerův slovník řeči zlodějské z roku 1821, „Český lid” 11, 1902, s. 172–176.
• RotGün – Günther L., Das Rotwelsch des deutschen Gauners, Straßburg 1905.
• RotwKlug – Kluge F., Rotwelsch. Quellen und Wortschatz der Gaunersprache und der verwandten Geheimsprachen, Straßburg 1901.
• SaKan – Kania S., Słownik argotyzmów, Warszawa 1995.
• SčfaiČer – Slovník české frazeologie a idiomatiky, Výrazy slovesné. Tom 1. A-P, red. F. Čermák i in., Praha 1994.
• SDor – Doroszewski W. (red.), Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa 1958–1969.
• SgpKarł – Karłowicz J., Słownik gwar polskich. T. 1–6, Kraków 1900–1911.
• SgwŁoś – Łoś J., Słowniczek gwary więziennej, „Język Polski” 10, 1913, s. 296–299.
• SiwwjSmir – Смирнов Н., Слова и выражения воровского языка, выбранные из романа вс. Крестовского „петербургские трущобы”, Санкт-Петербург 1899.
• SmzKur – Kurka A., Słownik mowy złodziejskiej, Lwów 1899.
• SsjčHav – Slovník spisovného jazyka českého. Tom 1. A-M, red. B. Havránek, Praha 1960.
• StgpStęp – Stępniak K., Słownik tajemnych gwar przestępczych, Londyn 1993.
• Stłbż – Балдаев Д.С., Белко В.К., Юсупов И.М., Словарь тюремно-лагерного-блатного жаргона (речевой и графический портрет советской тюрьмы), Москва 1992.
• SW – Karłowicz J. i in. (red.), Słownik języka polskiego, t. I-VIII, Warszawa 1900–1927.
• SwiajPop – Попов В.Ф., Словарь воровского и арестантского языка, Киев 1912.
• Swil – Słownik języka polskiego, red. A. Zdanowicz i in., Wilno 1861.
• SzwEstr – Estreicher K., Szwargot więzienny, Warszawa 1903.
• SżpPot – Потапов С.М., Словарь жаргона преступников (блатная музыка), Москва 1927.
• TgSzasz – Szaszkiewicz M., Tajemnice grypserki, Kraków 1997.
• TrJuda – Juda K., Tajná řeč („hantýrka“) zlodějův a šibalů. S literárně-historickým úvodem Dra. Čeňka Zíbrta, „Český lid” 11, 1902, s. 139–143.
• TsrżGra – Грачёв М.А., Толковый словарь русского жаргона, Москва 2006.
• Tsuż – Толковый словарь уголовных жаргонов, ред. Ю.П. Дубягин и др., Москва 1991.
• ÜbKlenz – Klenz H., Über Dienstbotensprache, „Zeitschrift für Deutsche Wortforschung” 11, 1909, s. 225–238.
• ZpGLand – Landau L., Zur polnischen Gaunersprache, „Archiv für slavische Philologie” 24, 1902, s. 137–150.
• ZpmKucz-1 – Кучинский А., Энциклопедия „Законы преступного мира. Преступники и преступления”. Законы преступного мира – Лагерная живопись – Уголовный жаргон, Донецк 1998.
• ZpmKucz-2 – Кучинский А., Энциклопедия „Законы преступного мира. Преступники и преступления”. Законы преступного мира – Обычаи – Язык – Татуировки, Донецк 1998.
• ZsipGün-1 – Günther L., Zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” 54, 1913, s. 310–339.
• ZsipGün-2 – Günther L., Zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” 55, 1913, 148–181.
• ŻmpLW – Ludwikowski W., Walczak H., Żargon mowy przestępców. „Błatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej, Warszawa 1922.
• ŻzUdz – Udziela S., Żargon złodziejski we Lwowie (rękopis z 1892 r.; dane przytaczam za: Rak M., Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 30, 2016, s. 133–145).
• Bajec A. (red.), Slovar slovenskega knjižnega jezika, Ljubljana 1994.
• Bartwicka H., Metafory zwierzęce w języku polskim i rosyjskim, [w:] Lexicographica Slavica. Profesorowi Andrzejowi Bogusławskiemu, red. J. Wawrzyńczyk, Toruń 1992, s. 7–14.
• Bazylow L., Dzieje Rosji. 1801–1917, Warszawa 1977.
• Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
• Bralczyk J., Polak potrafi. Przysłowia, hasła i inne polskie zdania osobowe, Warszawa 2006.
• Brocki Z., Dlaczego żandarma polskiego nazwano „kanarkiem”?, „Poradnik Językowy” 2, 1978, s. 68–74.
• Brocki Z., Michałki z kambuza. Historyjek z życia terminów i nazw morskich zbiorek piąty, Gdańsk 1979.
• Brzezina M., Polszczyzna Żydów, Warszawa 1986.
• Bystroń J., Języki drugorzędne, „Poradnik Językowy” XI, 7, 1911, s. 97–104.
• Cyran W., Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Łódź 1977.
• Czapiga A., Metafory odzwierzęce w funkcji adresatywnej w języku polskim, rosyjskim i angielskim, „Przegląd Rusycystyczny” 1, 2005, s. 110–122.
• Czesak A., Co i gdzie jeszcze powiedziały gwarą ptaki, [w:] Rozmaitości językowe ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji jego jubileuszu, red. M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, Kraków 2002, s. 63–71.
• Dylewski A., Historia pieniądza na ziemiach polskich, Warszawa 2011.
• Geller E., Jidysz – język Żydów polskich, Warszawa 1994.
• Глинка В.М., Русский военный костюм. XVIII – начала XX века, Ленинград 1988.
• Горбач O., Арѓо в Україні, Львів 2006.
• Góra A., O zasadach opisu zwierząt w słowiańskiej kulturze ludowej, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” 12, 2000, s. 251–263.
• Grabias S., Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii, Lublin 2019.
• Grabias S., Środowiskowe i zawodowe odmiany języka – socjolekty, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2010, s. 240–250.
• Grabowiecka I., Czasowniki odnoszące się do głosu ptaków – badania w dorzeczu Bugu, Biebrzy i Narwi, [w:] Śladami Kolberga i Glogera po Ziemi Łomżyńskiej, red. B. Bartnicka i in., Łomża 1997, s. 57–68.
• Grzegorczykowa R., Obelga jako akt mowy, „Poradnik Językowy” 5, 1991, s. 193–200.
• Jaczewski E., Gwara miejska Warszawy, „Poradnik Językowy” 9/10, 1938–1939.
• Kaczyńska E., Drewniak D., Ochrana. Carska Policja Polityczna, Warszawa 1993.
• Kamińska-Szmaj I., Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych (1918–2000), Wrocław 2007.
• Kania S., Grypsera, „Poradnik Językowy” 10, 1972, s. 597–602.
• Kania S., Na tropach żołnierskich słów, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 19, 3, 1974, s. 278–290.
• Kempf Z., Wyrazy „gorsze” dotyczące zwierząt, „Język Polski” LXV, 2–3, 1985, s. 125–144.
• Kołodziejek E., „Rozkminianie” gwar tajemnych, [w:] Język a Kultura. Tom 21: Tabu w języku i kulturze, red. A. Dąbrowska, Wrocław 2009, s. 225–232.
• Koziara S., Frazeologizmy pochodzenia biblijnego z nazwami zwierząt w języku polskim, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Lingusitica I” 6, 2002, s. 155–164.
• Królikowska S., O współczesnym słownictwie przestępców, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego – Nauki Humanistyczno-Społeczne. Seria 1” 110, 1975, s. 55–77.
• Macek P., Uhlíř L., Dějiny policie a četnictva. I. Habsburská monarchie (1526–1918), Praha 1997.
• Machnicka V., Ludzie i festy oraz frajerzy i cwele, czyli określenia osób w gwarze więziennej (na podstawie powieści „Zbrodnia i...” Jerzego Trębickiego), „Conversatoria Linguistica” I, 2007, s. 29–37.
• Maciejewski T., Narzędzia tortur, sądów bożych i prób czarownic, Koszalin 1997.
• Małocha-Krupa A., Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, [w:] Język a Kultura. Tom 10: Język subkultur, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994, s. 135–170.
• Milewski T., Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy” 2, 1971, s. 92–101.
• Miodunka W., Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunkowania, Warszawa - Kraków 1980.
• Misiuk A., Historia policji w Polsce. Od X wieku do współczesności, Warszawa 2008.
• Mosiołek-Kłosińska K., Antropocentryzm leksyki „zwierzęcej”, [w:] Semantyczna struktura słowa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 71–77.
• Mosiołek-Kłosińska K., Stereotypy psa zawarte w języku polskim, „Poradnik Językowy” 4, 1992, s. 301–304.
• Nietyksza M., Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971.
• Nowakowska A., Obraz świata zwierząt we frazeologii polskiej i francuskiej, „Poradnik Językowy” 9–10, 1991, s. 361–368.
• Oryńska A., Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej, [w:] Język a Kultura. Tom 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław 1991, s. 80–106.
• Pacuła J., Nie tylko „klawisz”, nie tylko „ment” – z historii kilku socjolektalnych nazw policjantów i funkcjonariuszy więziennych (w druku).
• Pacuła J., Nie tylko „pies” – o kilku najstarszych animalistycznych nazwach funkcjonariuszy służb więziennych w polskich socjolektach przestępczych (w druku).
• Pacuła J., O kilku judaikach w polskim socjolekcie przestępczym, „Linguistica Copernicana” 16, 2019, s. 367–368.
• Pacuła J., Polszczyzna w GUŁagu. Leksyka, Bielsko-Biała 2018.
• Pacuła J., Słownictwo dotyczące kradzieży w polskim socjolekcie przestępczym – spojrzenie diachroniczne (na marginesie rozważań o stylizacji językowej w opowiadaniu Antoniego Langego „Fatum” z 1925 roku) (w druku).
• Pacuła J., Znaki czasu. O „koniu Andersa” i nazwach innych „metod śledczych” z okresu Polski Ludowej, „Studia Filologiczne” 32, 2019, s. 363–383.
• Pospiszyl A., Rzeczownik pies jako podstawa derywacyjna oraz człon kompositów i frazeologizmów w gwarze cieszyńskiej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” XVIII, 2001, s. 229–237.
• Próchnik A., Żandarmeria na ziemiach Królestwa Polskiego. Szkic historyczno-organizacyjny, 1812–1915, „Archeion” 10, 1932, s. 12–58.
• Rak M., Antropocentryzm gwarowej frazeologii zwierzęcej z Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, „Język Polski” LXXXVI, 5, 2006, s. 368–376.
• Rak M., Językowy obraz człowieka na podstawie animalistycznej frazeologii gwar orawskich, podhalańskich i spiskich, [w:] Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków, red. W. Chlebda, Opole 2007, s. 111–117.
• Rak M., Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 30, 2016, s. 133–145.
• Раков В.А., Локомотивы отечественных железных дорог 1845–1955, Москва 1995.
• Raszewska-Żurek B., Ewolucja niektórych elementów stereotypu psa w polszczyźnie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 45, 2010, s. 65–80.
• Sarnowski M., Deminutivum jako znak ironii, [w:] Język a Kultura. Tom 3: Wartości w języku i tekście, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, Wrocław 1991, s. 41–50
• Šindlářová I., Růžička J., Mýty a báje starých Slovanů, Praha 2003.
• Skawiński J., Językowy aspekt badań nad zwierzętami w kulturze, „Zeszyty Etnologii Wrocławskiej” 1, 2002, s. 93–121.
• Strutyński J., Polskie nazwy ptaków krajowych, Wrocław - Warszawa - Kraków 1972.
• Strutyński J., Sposoby naśladowania głosów ptaków w języku polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze” 15, 1965, s. 85–117.
• Szerszunowicz J., Funkcje pragmatyczne faunizmów w mowie potocznej, [w:] Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, red. K. Wojtczuk, A. Wierzbicka, Siedlce 2004, s. 243–248.
• Szerszunowicz J., Obraz człowieka w polskich, angielskich i włoskich leksykalnych i frazeologicznych jednostkach faunicznych, Białystok 2011.
• Szkiłądź H., Przenośne znaczenia i przenośne użycia wyrazów (cz. 1), „Poradnik Językowy” 9, 1960, s. 338–403.
• Szkiłądź H., Przenośne znaczenia i przenośne użycia wyrazów (cz. 2), „Poradnik Językowy” 10, 1960, s. 440–448.
• Szwagrzyk J., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1990.
• Tokarski R., Wartościowanie człowieka w metaforach językowych, „Pamiętnik Literacki” LXXXII, 1, 1991, s. 145–157.
• Uhlík J., Argot ve věznicích a v podsvětí 19. Století, „České vězeňství” 5, 4, 1997, s. 44–45.
• Wiechecki (Wiech) S., Szafa gra, Warszawa 1955.
• Wieczorkiewicz B., Gwara warszawska dawniej i dziś, Warszawa 1968.
• Wieczorkiewicz B., O języku Wiecha i tak zwanych wiechizmach, „Przegląd Humanistyczny” III, 6, 1959, s. 37–56.
• Wittlin T., Nad szarej Wisły brzegiem, Londyn 1990.
• Zimnowoda J., Opozycja homo - animal w ekspresywnych zwrotach językowych, [w:] Język a Kultura. Tom 15: Opozycja homo - animal w języku i kulturze, red. A. Dąbrowska, Wrocław 2003, s. 103–117.
• Żarski W., Pies – ewolucja pojęcia i jego realizacji leksykalnych w polszczyźnie, [w:] Pies w kulturach świata, red. E. Skorupska-Raczyńska, J. Rutkowska, J. Żurawska-Chaszczewska, Gorzów Wielkopolski 2012, 77–88.
• Żurek M., Analiza porównawcza zoomorfizmów w języku rosyjskim i polskim, „Kieleckie Studia Rusycystyczne” 1, 1983, s. 107–117.

Identifiers

DOI

10.23817/olin.53-20