Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2017 | 4(5) | 77-95

Article title

Konspiracyjna działalność Ireny Wirszyłło (1903–1944) – strażniczki więziennej z Pawiaka i Aresztu Centralnego w Warszawie

Authors

Content

Title variants

EN
The conspiratorial activities of Irena Wirszyłło (1903–1944) – prison guard in the Pawiak and the Warsaw Central Detention Centre

Languages of publication

PL

Abstracts

PL
Losy pracowników przedwojennej Straży Więziennej niezbyt często stają się tematem szerszych opracowań. Można to zaobserwować zarówno w odniesieniu do lat 1918– 1939, jak i 1939–1945. Lepiej opracowany jest okres okupacyjny, gorzej natomiast czasy przedwojenne. Prezentowany artykuł opisuje losy Ireny Wirszyłło, strażniczki więziennej pracującej na Pawiaku i w areszcie przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie. Swoją karierę w więziennictwie Irena Wirszyłło rozpoczęła w 1925 r., jednak z tego okresu jej życia nie zachowało się zbyt wiele interesujących materiałów. Więcej informacji posiadamy z czasów okupacji. Z pewnością był to okres szczególnie trudny w życiu Ireny Wirszyłło, ale też najlepiej ukazujący bohaterskość jej postawy. Od początku okupacji Irena Wirszyłło zaangażowała się w działalność konspiracyjną, początkowo w Związku Walki Zbrojnej, a później w Armii Krajowej. W ramach swoich obowiązków niosła pomoc uwięzionym oraz ułatwiała wywiadowi Armii Krajowej pozyskanie informacji na temat funkcjonowania więzienia na Pawiaku w czasie okupacji. Dodatkowo Irena Wirszyłło werbowała funkcjonariuszki Straży Więziennej do pracy konspiracyjnej. Jednym z istotniejszych działań podjętych przez Irenę Wirszyłło i pracowników więziennych z Pawiaka była próba uwolnienia Stefana Starzyńskiego. Ostatecznie akcja ta nie powiodła się w wyniku odmowy ucieczki przez prezydenta Warszawy. Działalność konspiracyjna Ireny Wirszyłło zakończyła się dla niej tragicznie. Najpierw trafiła na Pawiak, a później do obozu w Auschwitz, gdzie zmarła. Nie mniej tragiczne są losy najbliższych Ireny Wirszyłło, jej mąż został zamordowany w Katyniu, jej dwóch braci również nie przeżyło sowieckiej niewoli.
EN
This article describes the fate of Irena Wirszyłło, a prison guard working in the Pawiak and in the detention centre at Daniłowiczowska street in Warsaw. Irena Wirszyłło started her prison work career in 1925. However, we do not have much interesting material from this period of her life. We have more information regarding the period of occupation. Certainly, this was a particularly difficult time in Irena Wirszyłło's life, but it was also the best, showing the heroism of her attitudes. From the beginning of the occupation Irena Wirszyłło was engaged in underground activities. Initially in the Union of Armed Struggle (Związek Walki Zbrojnej) and later in the Home Army (Armia Krajowa). As part of her duties she was carrying help to the imprisoned and assisted the Home Army to obtain information on the functioning of the prison in the Pawiak during the occupation. In addition, Irena Wirszyłło recruited officers among the prison guards for conspiratorial work. One of the most important actions taken by Irena Wirszyłło and prison staff from Pawiak was the attempt to free Stefan Starzyński. Ultimately, this action failed as a result of the refusal of the President of Warsaw to endorse the escape plan. Irena Wirszyłło's conspiratorial activity ended tragically for her. She was first detained in Pawiak, and later moved to the camp in Auschwitz, where she died. The fate of Irene Wirszyłło’s family is tragical too, her husband was murdered in Katyn, her two brothers also did not survive Soviet captivity. This article is intended to remember this forgotten character.

Contributors

  • Kolegium Szkół Prywatnych w Kielcach

References

  • Archiwum Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość (AKHK), Teczka personalna Adolfiny Płomieńskiej.
  • Archiwum Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, Teczka personalna Ireny Wirszyłło.
  • Archiwum Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, Teczka personalna Wandy Jankowskiej.
  • Archiwum Muzeum Katyńskiego (AMK), sygn. MK 1106 IK.
  • Archiwum Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau (APMA-B), Materiały Ruchu Oporu, t. XIV.
  • Archiwum Państwowe w Suwałkach (APS), sygn. 49.
  • Archiwum Państwowe w Warszawie (APW), Więzienie przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie, sygn. 5, 6, 2, 1.
  • Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), sygn. MN 16 03 1933.
  • Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości (DzUMS) 1925, nr 6, 18; 1927, nr 15.
  • Grobowiec rodziny Bugajskich na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, kwatera 223.
  • Instytut Pamięci Narodowej (IPN), sygn. GK 186/13.
  • Muzeum Niepodległości w Warszawie (MN), sygn. E5393/1; E5393/2; E5393/3; E5393/4.
  • Muzeum Więzienia Pawiak – Oddział Muzeum Niepodległości (MWP), Relacja Zofii Cichowicz z 3 stycznia 1971 r.; Relacja Marii Cichowicz 17 czerwca 1980 r.; Kartoteka byłych więźniów, karta ewidencyjna Ireny Wirszyłło.
  • Wspomnienia więźniów Pawiaka, 1978, Warszawa.
  • Opracowania
  • Bargielowski D., 2002, Po trzykroć pierwszy Gen. Michał Tokarzewski Karaszewicz, t. 1–3.
  • Bartoszewski W., 2008, Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Terror hitlerowski w okupowanej stolicy, Warszawa.
  • Czuperska-Śliwicka A., 1965, Cztery lata ostrego dyżuru. Wspomnienia z Pawiaka 1940–1944, Warszawa.
  • Domańska R., 1981, A droga ich wiodła przez Pawiak, Warszawa.
  • Domańska R., 1978, Pawiak – Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, Warszawa.
  • Garliński J., 1987, Niezapomniane lata. Dzieje Wywiadu Więziennego i Wydziału Bezpieczeństwa Komendy Głównej Armii Krajowej, Londyn.
  • Gładkowski K., 2001, Etnologia: koncepcja teoretyczno-metodologiczna Stanisława Poniatowskiego 1884–1945, Olsztyn.
  • Głębocki W., 1984, Szlakiem Stefana Starzyńskiego, Warszawa.
  • Hitlerowskie więzienia na ziemiach polskich, 1975, Lublin.
  • Krzywobłocka B., 1969, Stanisław Dubois, Warszawa.
  • Kułan B., 2018, Nieznana ofiara Katynia. Zygmunt Bugajski (1887–1940), prawnik i penitencjarysta, Kraków.
  • Kumor E, 1967, Wycinek z historii jednego życia, Warszawa.
  • Michalska H., Stopień M., Tazbir-Tomaszewska B., Turkowska W., Zastocka W., 1988,
  • Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa.
  • Pawlak K., 1997, Za kratami więzień i drutami obozów (Zarys dziejów więziennictwa w Polsce), Kalisz.
  • Strzembosz S., 1972, Odbijanie więźniów w Warszawie 1939–1944, Warszawa.
  • Drozdowski M.M., 1980, Stefan Starzyński prezydent Warszawy, Warszawa.
  • Stypułkowski Z., 1951, W zawierusze dziejowej. Wspomnienia 1939–1945, Londyn.
  • Transporty Polaków z Warszawy do KL Auschwitz 1940–1944, 2000, Warszawa–Oświęcim.
  • Artykuły naukowe i prasowe
  • Bedyński K., 2003, Byli funkcjonariusze więziennictwa i kapelani wyróżnieni odznaką Służby Więziennej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 37.
  • Bedyński K., 2009, Kalendarium polskiego więziennictwa, „Forum Penitencjarne”, nr 2.
  • Bedyński K., 1996, Represje hitlerowskie wobec polskiego personelu więziennego w latach 1939–1945, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 12–13.
  • Bulanda E., 1938–1945, Stanisław Poniatowski (1884-1945), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, nr 31.
  • Czerwiec M., 1982, Więziennictwo w Generalnej Guberni, „Gazeta Penitencjarna”, nr 9.
  • Czułowski D., 1990, Ostatnia amnestia II Rzeczypospolitej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, nr 1.
  • Fajer L., 1969, Rzeźby majora „Ognistego”, „Za Wolność i Lud”, nr 2.
  • Golik M., 1977, Lata wojny na warszawskim ratuszu, „Wrocławski Tygodnik Katolików”, nr 24.
  • Jastrzębska-Wądołowska Z., 1957, Jak chciano uratować Stefana Starzyńskiego, „Stolica”, nr 39. „Wojskowy Przegląd Historyczny” (WPH), 1992, nr 1.
  • „Życie Warszawy”, 1988, nr 159.
  • Strony internetowe
  • http://rewitalizowane.fundacja-hereditas.pl/obiekt/10/ogolne (dostęp 14.10.2017)

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.desklight-6d92ac7f-1fc5-4c89-a908-bdeaaf9eec2e
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.