Pretekst, aktualizacja, parabola. Rozrachunki ze współczesnością i rozważania o problemach uniwersalnych w kostiumie oświeceniowym (w literaturze polskiej lat 1956–1989)

• Authors: Kaczyński Paweł

Title variants

EN

Pretext, Update, Parable. Final Analysis of the Present and Considerations about Universal Problems in the Costume of the Enlightenment (in the Polish 1956–1989 Literature)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

„Parabola” w odniesieniu do literatury XX wieku jest terminem wieloznacznym. Nazywa się tak utwory, których fabuła generuje lub przenosi z tradycji umowny kod, odsyłając do znaczeń ogólniejszych, jak i te, w których „znaczeniem ukrytym »pseudohistorycznego« utworu jest jego aktualne odniesienie” (Anna Nasiłowska). W literaturze polskiej po roku 1956 odwołującej się do epoki oświecenia, paraboliczność w pierwszym rozumieniu jest charakterystyczna dla utworów sięgających do tradycji oświecenia zachodniego. W przypadku niektórych dzieł można mówić o obu znaczeniach. Polemizując z oświeceniowym myśleniem utopijnym jednocześnie nawiązują do jego wschodnioeuropejskich realizacji, zawierają więc również element aktualizacji. Kiedy natomiast fabularną osnowę utworu stanowi wyłącznie polska historia lub literatura, dominują skojarzenia ze współczesnością. Zarówno jednak w utworach, które odnoszą się do historii Polski, jak tych, które przedstawiają raczej mentalny aspekt epoki oświecenia, przeważają barwy ciemne. Autorzy szukający w tamtych czasach punktów odniesienia dla współczesnych problemów, zamiast Wieku Świateł przedstawiali raczej obraz Wieku Mroków – mroków ludzkiej duszy i równie mrocznych wytworów ludzkiego umysłu w wymiarze społecznym i politycznym.

EN

The term “parable” in reference to the 20th century literature is ambiguous. It is used to name the pieces the plot of which generates or transfers a conventional code from tradition, referring to more general meanings, as well as to those in which “the hidden meaning of a ‘pseudohistorical’ piece is its real reference” (Anna Nasiłowska). In the Polish literature after the year 1956 referring to Enlightenment, the parabolic in the first meaning is characteristic of works that recall the tradition of the Western Enlightenment. In some pieces it is allowed to speak of two meanings. Entering into polemics with the utopian thinking of the Enlightenment, they simultaneously turn to its East-European realisations, thus also contain an element of update. However, if the piece’s structure plot is made exclusively of Polish history or literature, then associations with the present dominate. Yet, in works that invoke Polish history as well as in those that offer a rather mental aspect of the Age of Reason, dark colours prevail. Authors who in those times looked for points of reference for present problems, instead of the Age of Enlightenment presented rather a picture of the Age of Darkness—the gloom of human soul and equally gloomy figments of human mind in the social and political dimension.

Keywords

PL

parabola; oświecenie; rozbiory Polski; PRL; literatura polska po roku 1956; Jerzy Broszkiewicz; Sławomir Mrożek; Ernest Bryll; Jacek Kaczmarski; Janusz Szpotański; Jerzy Zawieyski; Marian Brandys; Stanisław Jerzy Sito; Jerzy Mikke

EN

parable; Enlightenment; partitions of Poland; Polish People’s Republic; Polish literature after the year 1956; Jerzy Broszkiewicz; Sławomir Mrożek; Ernest Bryll; Jacek Kaczmarski; Janusz Szpotański; Jerzy Zawieyski; Marian Brandys; Stanisław Jerzy Sito; Jerzy Mikke

• Publisher: Instytut Badań Literackich PAN
• Journal: Pamiętnik Literacki
• Year: 2021
• Volume: 112
• Issue: 2
• Pages: 153-169

Dates

printed

2021-06-14

Contributors

author

Kaczyński Paweł

• Uniwersytet Wrocławski

Identifiers

ISSN

0031-0514

EISSN

2719-5376

DOI

10.18318/pl.2021.2.11