Dukawka, gulgot, sepioł…, czyli jak w gwarach małopolsko-mazowieckiego pogranicza językowego nazywa się człowieka, który się jąka, bełkocze czy sepleni

• Authors: Marciniak-Firadza Renata

Title variants

EN

Dukawka, gulgot, sepioł…, it means how in local dialects of the Małopolska-Mazovian linguistic borderland people who stutter, sputter or lisp are named

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Gwary charakteryzują się większą różnorodnością środków językowych służących powstawaniu nazw ekspresywnych, przeważnie nacechowanych negatywnie, niż język literacki. Te ekspresywne derywaty o ujemnej konotacji powstają przy udziale środków semantycznych i słowotwórczych. Celem artykułu jest wskazanie przede wszystkim elementów znaczeniowych budujących wartość ekspresywną (pejoratywną) derywatów, zawartych w podstawach słowotwórczych i formalnych wykładników tworzących te derywaty. Zwrócono uwagę na zjawiska oboczności leksykalnej podstaw obocznych etymologicznie i wariantywności słowotwórczej. Poza tym został omówiony sposób tworzenia wybranych nazw związanych z patologią mówienia. Materiał poddany analizie został zebrany metodą kwestionariuszową w takcie eksploracji terenowej obszaru pogranicza. Obfitość synonimów przedstawionych w artykule dowodzi zarówno wyczulenia uwagi społecznej na zjawiska mowy patologicznej, jak i dużej siły i różnorodności doznań emocjonalnych, powodowanych przez zaburzenia w mówieniu i percepcji mowy.

EN

Unless in literary language, in local dialects there are more linguistic measures which are used to form expressive names, mainly marked negatively. These expressive derivatives with the negative connotations are created at the participation of semantic and morphological means. The purpose of the article is to show some semantic elements building the expressive value (pejorative) of derivatives, included in root words and formal exponents forming these derivatives. This article revolves around the lexical bases which are etymologically different and derivational diversity. Apart from that the creation of the chosen names associated with pathology of speech stayed was discussed. Analysed material was gathered with questionnaire method during the exploration of the area of the borderland. The abundance of synonyms described in the article is proving the sensitivity of the society to the phenomena of the pathological speech, as well as great power and diversity of emotional experiences, caused by disorders of speech and the perception of speech.

Keywords

PL

gwara; leksyka; słowotwórstwo; ekspresja językowa

EN

dialect; lexicon; word formation; expression language

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2017
• Volume: LXIV
• Pages: 187-202

Dates

published

2017

Contributors

author

Marciniak-Firadza Renata

• Zakład Dialektologii Polskiej i Logopedii, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki

References

• Bartmiński Jerzy, 1965, Ludowe słownictwo logopedyczne, „Logopedia”, 6, s. 66–83.
• Bąk Piotr, 1968, Gwara okolic Kramska w powiecie konińskim (zarys fonetyki i słowotwórstwa), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Boryś Wiesław, 1997, Ludowe słownictwo ekspresywne na warsztacie etymologa. Leksyka słowiańska na warsztacie językoznawcy, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (Prace Slawistyczne nr 105), Warszawa, s. 23–32.
• Burska-Ratajczyk Beata, 2006, Ludowe ekspresywizmy słowotwórcze dotyczące mówienia (na materiale gwar mazowieckich), w: Kazimierz Michalewski, red., Wyrażanie emocji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 367–377.
• Chludzińska-Świątecka Jadwiga, 1972, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne”, 22, s. 159–289.
• Dejna Karol, 1976, 1978 Słownictwo ludowe z terenu województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, (E–J) 1976, 22, s. 135–268, (L–M) 1978, 24, s. 149–274.
• Dobrzyński Walenty, 1967, Gwary powiatu niemodlińskiego, cz. II: Morfologia, teksty gwarowe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Doroszewski Witold, 1928, Monografie słowotwórcze. I. Formacje z podstawowym -k- w części sufiksalnej, „Prace Filologiczne”, 13, s. 1–261.
• Gaertner Henryk, 1934, Gramatyka współczesnego języka polskiego, cz. III, 1. Słowotwórstwo, Książnica-Atlas, Lwów–Warszawa.
• Gala Sławomir, 1993, Apelatywno-antroponimiczne struktury z sufiksem -ajło, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, 27, s. 77–85.
• Gala Sławomir, 2008, Kwestionariusz do badań słowotwórstwa i słownictwa w gwarach pogranicza wielkopolsko-małopolsko-mazowiecko-śląskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Grabias Stanisław, 1981, O ekspresywności języka. Ekspresja a słowotwórstwo, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
• Jadacka Hanna, 2001, System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Jaros Irena, 2002, Zagadnienie wariantywności słowotwórczej na przykładzie nazw środków czynności, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, 47, s. 51–69.
• Jaros Irena, 2005, Udział obocznych podstaw słowotwórczych w tworzeniu nazw środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, 50, cz. 1, s. 55–64.
• Klemensiewicz Zenon, 1986, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, PWN, Warszawa.
• Kowalska Anna, 1979, Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia. Rzeczownik, t. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Kowalska Anna, 1983, Polskie formacje ekspresywne z podstawowym elementem -l- w części sufiksalnej, „Studia Linguistica Polono-Jugoslavica”, 3, s. 67–78.
• Kowalska Anna, 1989, Z badań nad mazowieckim słownictwem ekspresywnym (nazwy człowieka, który sepleni), w: Barbara Falińska, red., Polszczy-zna północno-wschodnia. Metodologia badań językowych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 33–45.
• Kowalska Anna, 1990, Ludowe słownictwo ekspresywne a polszczyzna ogól-na, „Studia Linguistica Polono-Slovaca” (Bratysława), 3. Dynamika rozwoju słownictwa. Referaty z konferencji w Paszkówce, 22–25 VI 1987, red. Jerzy Reichan, s. 175–181.
• Kowalska Anna, 1993, Z badań nad mazowiecką leksyką ekspresywną (nazwy ‘człowieka z wytrzeszczonymi oczami’), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze”, 17–18, s. 129–133.
• Kowalska Anna, 2003, Formacje ekspresywne z sufiksem -arz w gwarach polskich, w: Urszula Sokólska, Piotr Wróblewski, red., Słowa jak mosty nad wiekami, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 227–241.
• Kreja Bogusław, 1996, Studia z polskiego słowotwórstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
• Kucała Marian, 1957, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Kurek Halina, 2004, Gwara – wartość podstawowa wiejskiego obszaru językowo-kulturowego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, 49, s. 247–255.
• Maciejewski Jerzy, 1969, Słownik chełmińsko-dobrzyński (Siemoń, Dulsk), Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń.
• Masłowska Ewa, 1980, Słowotwórcze typy pejoratywnych nazw osób w dialekcie kaszubskim, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 19, s. 41–58.
• Mazur Jan, 1978, Gwary okolic Biłgoraja, cz. II: Fleksja, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Pająkowska Maria, 1997, Słownictwo kociewskie a kultura ludowa. Wybrane zagadnienia z zakresu słownictwa gwarowego wyrażającego sądy wartościujące o człowieku, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz.
• Pelcowa Halina, 1995, Wariantywność leksykalna gwar pogranicza wschodniego Lubelszczyzny, w: Michał Kondratiuk, red., Badania dialektów i onomastyki na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Filia w Białymstoku, Białystok, s. 155–166.
• Pelcowa Halina, 2001, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej-Curie, Lublin.
• Pluta Feliks, 1964, Dialekt głogówecki. cz. II: Słowotwórstwo, fleksja, teksty gwarowe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Satkiewicz Halina, 1969, Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Sędziak Henryka, 1992a, Semantyka i składnia czasowników mówienia w gwarze łomżyńskiej, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, Łomża.
• Sędziak Henryka, 1992b, Zróżnicowanie znaczeniowe czasowników mówienia w gwarze łomżyńskiej w porównaniu z polszczyzną literacką, „Poradnik Językowy”, s. 681–688.
• Sierociuk Jerzy, 1990, Oboczność podstaw słowotwórczych i poświadczenia negatywne w badaniach słowotwórstwa gwarowego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, 36, s. 169–181.
• Sierociuk Jerzy, 1991, W sprawie wariantywności słowotwórczej w gwarach (rozważania wstępne), w: Stanisław Gajda, red., Wariancja w języku, Wyż-sza Szkoła Pedagogiczna w Opolu, Opole, s. 175–178.
• Sierociuk Jerzy, 1996, Budowa wybranych formacji rzeczownikowych – szczególnie nazw miejsc – w gwarach między Wisłą a Wieprzem, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej-Curie, Lublin.
• Sławski Franciszek, red., 1974, 1976, Słownik prasłowiański, t. I: A–B, t. II: C–D, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Szczepankowska Irena, 1998, Nomina attributiva w gwarze łomżyńskiej. Studium leksykalno-słowotwórcze, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok.
• Szymczak Mieczysław, 1961, Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Łódź.
• Szymczak Mieczysław, 1962–1973, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. I–VIII, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
• Waszakowa Krystyna, 1994, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne obce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Zołotowa Wiera, 1962, Rzeczowniki dewerbalne osobowe we współczesnej polszczyźnie, „Poradnik Językowy”, 7–8, s. 310–322.

Identifiers

ISSN

0076-0390