Wojciech Dzieduszycki wobec oceny powstania styczniowego i polskich dziejów porozbiorowych. Wokół debaty nad dziełem Stanisława Koźmiana Rzecz o roku 1863

• Authors: Michalska-Bracha Lidia

Title variants

EN

Wojciech Dzieduszycki in the face of the January Uprising and the post-partition history of Poland. On the debate about The Truth about the Year 1863 by Stanisław Koźmian

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Przedmiotem badań podjętych w artykule jest analiza poglądów historiozoficznych Wojciecha Dzieduszyckiego (1848–1909), uczonego, polityka i publicysty, na temat polskich dziejów porozbiorowych i powstania styczniowego. Dzieduszycki, przedstawiciel konserwatystów wschodniogalicyjskich, autor licznych tekstów publicystycznych, historycznych, archeologicznych, esejów oraz prac z zakresu historii filozofii, estetyki, wychowania i literatury, wypowiedział się na ten temat w 1894 r. w lwowskim Kole Literacko-Artystycznym, przy okazji głośnej debaty nad dziełem Stanisława Koźmiana, Rzecz o roku 1863 (t. 1–3, Kraków 1894–1895). W dyskusji, obok Dzieduszyckiego, udział wzięło kilku przedstawicieli środowiska lwowskiej inteligencji, którzy w latach 1863–1864 zaangażowani byli w powstaniu styczniowym: Tadeusz Romanowicz, Antoni Skotnicki, Leon Syroczyński, Juliusz Starkel, Jan Stella-Sawicki. Dzieduszycki, poddając ocenie dzieło Koźmiana, dał wyraz swoim krytycznym poglądom na kwestie dotyczące samozawinionej teorii upadku Rzeczypospolitej, wyrażanej przez krakowskich konserwatystów. W swoich zapatrywaniach na polskie dzieje porozbiorowe skoncentrował się na kilku zasadniczych sprawach, a mianowicie na przyczynach upadku państwa, definiowaniu pojęcia narodu, patriotyzmu, Ojczyzny oraz społecznej funkcji historii i koncepcji rozrachunkowej z przeszłością. Pisał o wadach narodowych, wskazując na konieczność moralnej i obywatelskiej poprawy społeczeństwa w imię obowiązku wobec Ojczyzny. Wszystko to posłużyło Dzieduszyckiemu do sformułowania programu pracy organicznej. Jego poglądy na dzieje porozbiorowe i powstanie styczniowe podbudowane były głęboką historiozoficzną refleksją nad dziejami.

EN

The study analyses the historiosophic views of Wojciech Dzieduszycki (1848-1909), a scholar, a politician and a publicist, concerning the post-partition history of Poland and the January Uprising. Dzieduszycki, a representative of Eastern Galician conservatives, an author of many journalistic, historical and archaeological texts, essays and works in the scope of philosophy, aesthetics, education and literature, expressed his opinions about this topic in 1894 in the Lviv Literary-Artistic Circle, on the occasion of the famous debate over the work by Stanisław Koźmian, Rzecz o roku 1863 [The truth about the year 1863] (volumes 1–3, Cracow 1894–1895). Apart from Dzieduszycki, the discussion was participated by a few representatives of the Lviv intelligentsia who in 1863–1864 were involved in the January Uprising: Tadeusz Romanowicz, Antoni Skotnicki, Leon Syroczyński, Juliusz Starkel and Jan Stella-Sawicki. Dzieduszycki, evaluating the work by Koźmian, expressed his critical opinions on the reasons for the downfall of the Polish Republic given by Cracow conservatives, i.e. that it was the Polish nation’s fault. In his consideration of the post-partition history of Poland, he focused on several fundamental issues, namely, on the reason why the Republic had fallen, the definition of the concept of a nation, patriotism, fatherland and the social function of history and the concept of squaring up with the past. He wrote about the national vices, indicating the necessity of moral and civil improvement of the society in the name of duty for the fatherland. All the above consideration led Dzieduszycki to formulate his program of organic work. His views on the post-partition history of Poland and the January Uprising were supported by an in-depth historiosophic reflection.

Keywords

PL

Wojciech Dzieduszycki; Stanisław Koźmian; powstanie styczniowe; dzieje porozbiorowe; Galicja; Lwów

konserwatyści galicyjscy

• Publisher: Uniwersytet Rzeszowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
• Journal: Galicja. Studia i materiały
• Year: 2019
• Issue: 5: "Filozofia w Galicji II"
• Pages: 130-150

Dates

printed

2019-12-02

Contributors

author

Michalska-Bracha Lidia

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

References

• Biblioteka Naukowa im. Wasyla Stefanyka we Lwowie, zespół 5, sygn. 5970/II: Wojciech Dzieduszycki. Listy i autografy 1879–1890.
• Biblioteka Naukowa im. Wasyla Stefanyka we Lwowie, zespół 103: Archiwum Sapiehów z Krasiczyna, IV. Papiery Leona i Adama Sapiehów, sygn. 793.
• C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie. Skład Uniwersytetu i program wykładów w letnim półroczu 1893/4, Lwów 1894.
• C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie. Skład Uniwersytetu i program wykładów w letnim półroczu 1894/5, Lwów 1895.
• C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie. Skład Uniwersytetu i program wykładów w zimowym półroczu 1896/7, Lwów 1897.
• Dzieduszycki W., Dokąd nam iść nie wypada?; Mesjanizm polski a prawda dziejów, Kraków 2012.
• Dzieduszycki W., Listy o wychowaniu, Lwów 1892.
• Dzieduszycki W., Listy ze wsi, seria I–II, Lwów 1889–1890.
• Dzieduszycki W., Mesjanizm polski a prawda dziejowa, Kraków 1901 [odbitka z „Przeglądu Polskiego”].
• Dzieduszycki W., Pisma polityczne Stanisława Koźmiana, „Przegląd Polski” 1904, t. 153, nr 457.
• Dzieduszycki W., Sceptycy, stoicy, epikurejczycy, Warszawa 1883, s. 1 [odbitka z „Biblioteki Warszawskiej”].
• Hahn W., Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. II, Lwów 1912.
• Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. I, Lwów 1899.
• Libelt K., O miłości Ojczyzny [w:] tegoż, Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, Warszawa 1967.
• Przemówienie hr. Wojciecha Dzieduszyckiego na uroczystym zebraniu w sali ratuszowej d. 3 maja ku uczczeniu setnej rocznicy konstytucji 1791, „Gazeta Narodowa” 1891, nr 111.
• Przemówienie Wojciecha Dzieduszyckiego [w:] Stronnictwo krakowskie o styczniowym powstaniu 1863 r. Rozprawa w Kole literackim we Lwowie o książce p. Stanisława Koźmiana pt. „Rzecz o 1863 r.”, Lwów 1895.
• Przemówienie Wojciecha hr. Dzieduszyckiego, prezesa komitetu dla obchodu Kościuszkowskiego we Lwowie, wygłoszone w czasie uroczystości na ratuszu d. 4 kwietnia 1894, „Gazeta Narodowa” 1894, nr 79.
• Romanowicz T., Krytyka trzeciego tomu dzieła p. St. Koźmiana [w:] Stronnictwo krakowskie o styczniowym powstaniu 1863 r. Rozprawa w Kole literackim we Lwowie o książce p. Stanisława Koźmiana pt. „Rzecz o 1863 r.”, Lwów 1895.
• Romanowicz T., Rozbiór pierwszych dwóch tomów książki p. St. Koźmiana [w:] Stronnictwo krakowskie o styczniowym powstaniu 1863 r. Rozprawa w Kole literackim we Lwowie o książce p. Stanisława Koźmiana pt. „Rzecz o 1863 r.”, Lwów 1895.
• Statut Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie, Lwów 1885.
• Stronnictwo krakowskie o styczniowym powstaniu 1863 r. Rozprawa w Kole literackim we Lwowie o książce p. Stanisława Koźmiana pt. „Rzecz o 1863 r.”, Lwów 1895.
• Wiek XIX. [Mowa wypowiedziana na uroczystości Mickiewiczowskiej urządzonej przez stowarzyszenie „Ognisko” w Wiedniu], Kraków 1900.
• Bartoszewicz K., Rok 1863. Historia na usługach ludzi i stronnictw, t. 1–2, Kraków 1895–1896.
• Daszyk K.K., Osobliwy Podolak. W kręgu myśli historycznej i społeczno-politycznej Wojciecha hr. Dzieduszyckiego, Kraków 1993.
• Daszyk K.K., Stanisława Koźmiana Rzecz o roku 1863 – jako (nowe) polityczne credo „szkoły stańczykowskiej” [w:] Powstanie styczniowe, odniesienia, interpretacje, pamięć, red. T. Kargol, Kraków 2013.
• Dybiec J., Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918, Kraków 1993.
• Jakubiec T., Wojciech Dzieduszycki. Pisarz, estetyk, filozof, Kraków 2009.
• Janowski M., Inteligencja wobec wyzwań nowoczesności. Dylematy ideowe polskiej demokracji liberalnej w Galicji w latach 1889–1914, Warszawa 1996.
• Jaskólski M., Ateńczyk z Jezupola [w:] Idee – państwo – prawo. Prace poświęcone pamięci prof. dra Marka Sobolewskiego, red. J.M. Majchrowski, Kraków 1991.
• Karolczak K., Dzieduszyckich związki ze Lwowem [w:] Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura. Studia z dziejów Lwowa, t. 2, red. H.W. Żaliński i K. Karolczak, Kraków 1998.
• Kieniewicz S., Dzieduszycki Wojciech (1848–1909) [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1946.
• Kieniewicz S., Domańska-Nogajczyk M., Stella-Sawicki Jan (1831–1911) [w:] Polski słownik biograficzny, t. 43, Warszawa–Kraków 2004.
• Kłak C., Starkel Juliusz [w:] Polski słownik biograficzny, t. 42, Warszawa–Kraków 2004.
• Kolbuszewska J., Tadeusz Korzon (1839–1918). Między codziennością, nauką a służbą narodowi, Łódź 2011.
• Kosicka-Pajewska A., Zachowawcza myśl polityczna w Galicji w latach 1864–1914, Poznań 2002.
• Kostańczak S., Jak może trwać pojęcie Ojczyzny w świadomości narodowej bez istnienie własnego państwa? Koncepcja rozczłonii Ojczyzny Karola Libelta, „Rocznik Lubuski” 2009, t. 35, cz. 1.
• Koźmian S., Rzecz o roku 1863, t. 1–3, Kraków 1894–1895.
• Lisicki H., rec.: Koźmian Stanisław, Rzecz o roku 1863, t. 2, część druga, „Kwartalnik Historyczny” 1895, R. 9.
• Łazuga W., Konserwatyści galicyjscy wobec powstania styczniowego [w:] Galicja a powstanie styczniowe, red. M. Hoszowska, A. Kawalec, L. Zaszkilniak, Warszawa–Rzeszów 2013.
• Maternicki J., „Historyk sługą narodu”. Poglądy Adama Naruszewicza, Joachima Lelewela, Tadeusza Korzona i Szymona Askenazego [w:] Historia – mentalność – tożsamość. Miejsce i rola historii oraz historyków w życiu narodu polskiego i ukraińskiego w XIX i XX wieku, red. J. Pisulińska, P. Sierżęga, L. Zaszkilniaka, wstępem opatrzył J. Maternicki, Rzeszów 2008.
• Maternicki J., Walerian Kalinka (1826–1886) i jego badania nad epoką porozbiorową, Rzeszów 2013.
• Menz M., Powstanie styczniowe w myśli politycznej Stanisława Koźmiana [w:] Galicja a powstanie styczniowe, red. M. Hoszowska, A. Kawalec, L. Zaszkilniak, Warszawa–Rzeszów 2013
• Michalska-Bracha L., Krakowska szkoła historyczna wobec powstania styczniowego [w:] Powstanie styczniowe, odniesienia, interpretacje, pamięć, red. T. Kargol, Kraków 2013.
• Michalska-Bracha L., Między pamięcią a historiografią. Lwowskie debaty o powstaniu styczniowym (1864–1939), Kielce 2011.
• Michalska-Bracha L., Od powstania styczniowego do niepodległości. O lwowskiej inteligencji z powstańczą biografią w tle, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2018, t. 19.
• Micińska M., Inteligencja na rozdrożach 1864–1918, Warszawa 2008.
• Mordarski R., Kazimierz Twardowski i Wojciech Dzieduszycki – dwa przykłady społecznego zaangażowania polskiego intelektualisty, „Filo-Sofija” 2018, nr 40.
• Moszyński J., Obrachunek z „Rzeczą” p. Stanisława Koźmiana „O Roku 1863” z jej autorem i z tegoż przyjaciółmi, Kraków 1895.
• Nowak A., Polski patriotyzm wieku niewoli: trzy formuły? [w:] Patriotyzm Polaków. Studia z historii idei, red. J. Kłoczowski, Kraków 2006.
• Nowak A., Republika i imperium: dwa patriotyzmy [w:] Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności, red. A. Nowak, A.A. Zięba, Kraków 2009.
• Ramotowska F., Skotnicki Antoni [w:] Polski słownik biograficzny, t. 38, Warszawa–Kraków 1997.
• Sierżęga P., Konstytucja 3 maja w galicyjskiej myśli historycznej i publicystyce 1891 r. [w:] Historia – mentalność – tożsamość. Pamięć historyczna Ukraińców i Polaków w okresie kształtowania się ich świadomości narodowej (wiek XIX i pierwsza połowa XX), t. IV, red. L. Zaszkilniak, J. Pisulińska, P. Sierżęga, Lwów 2011.
• Sierżęga P., Lwów i prowincja galicyjska wobec setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej (1894 r.) [w:] Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. I, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003.
• Szulakiewicz W., Ateńczyk z Jezupola o wychowaniu: program dobrego wychowania Wojciecha hr. Dzieduszyckiego (1848–1909) [w:] Człowiek, idea, dzieło: prace dedykowane profesor Stefanii Walasek, red. B. Jędrychowska, Wrocław 2013
• Toczek A., Lwowski „Przegląd Archeologiczny” (1876–1888) organ Towarzystwa Archeologicznego i c.k. Konserwatorium Pomników [w:] Kraków – Lwów: książki, czasopisma, biblioteki, t. 9, cz. 2, red. H. Kosętka, B. Góra, E. Wójcik, Kraków 2009.
• Toczek A., Lwowskie środowisko historyczne i jego wkład w kulturę książki i prasy (1860– 1918), Kraków 2013.
• Wierzbicki A., Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej w historiografii polskiej XIX i XX wieku, Warszawa 2010.
• Wierzbicki A., Wschód – Zachód w koncepcjach dziejów Polski, Warszawa 1984.
• Zawojska T., Od epistemologii do historiozofii. Poglądy filozoficzne Wojciecha Dzieduszyckiego, Lublin 2011.

Identifiers

DOI

10.15584/galisim.2019.5.9