The Fortifications of the Upper Moesian Limes. Topography, Forms, Garrison Sizes

• Authors: Jęczmienowski Emil

Title variants

PL

Fortyfikacje limesu rzymskiej prowincji Mezja Górna. Topografia, formy, wielkość garnizonów

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

PL

W artykule przedstawione zostały trzy wybrane zagadnienia dotyczące fortyfikacji limesu rzymskiej prowincji Mezja Górna oraz prowincji powstałych po jej podziale w ostatnim ćwierćwieczu III stulecia n.e. Górnomezyjski limes pokrywa się z biegiem Dunaju na odcinku od Belgradu w Serbii na zachodzie do ujścia rzeki Łom w północno-zachodniej Bułgarii na wschodzie (Ryc. 1-9). Większość z omawianych umocnień została wzniesiona na prawym brzegu Dunaju, aczkolwiek część została ufundo- wana również na lewym. długi okres rzymskiej obecności na tym terenie obejmował niemal 600 lat, poczynając od I w. n.e. a kończąc na przełomie vI i vII wieku. Przez większość tego czasu północna granica tej prowincji była również granicą cesarstwa. od początku II w. n.e. aż do opuszczenia Dacji około 270 roku limes górnomezyjski był wewnętrzną granicą państwa, ale mimo to nie zdecydowano się na całkowite zniesienie stacjonującej tam obsady wojskowej. Umocnienia wzniesione wzdłuż limesu podzielono na kilka kategorii, a mianowicie: obozy legionowe i miasta, obozy wojsk pomocniczych, małe forty, wieże wolnostojące oraz inne. Podjęto próbę określenia prawdopodobnych rodzajów jednostek oraz liczebności garnizonów stacjonujących w wymienionych obiektach. Pierwsza kategoria obejmuje największe założenia, których wymiary najczęściej wynoszą około 300x500 m a powierzchnia jest zbliżona do 20 ha (Tab. 1, 2). Obozy legionowe (Ryc. 16:1) oraz miasta zostały potraktowane łącznie, gdyż z biegiem czasu te pierwsze bywały „wchłaniane” przez ufortyfikowane ośrodki miejskie. Stałe siedzi¬by dwóch górnomezyjskich legionów okresu pryncypatu (IIII Flavia i VII Claudia) początkowo znajdowały się w Singidunum (Belgrad) i Viminacium (Kostolac). W obozach legionowych tego okresu stacjonowało około 5000-6000 tysięcy żołnierzy. Po ewakuacji Dacji przez Aureliana obsada wojskowa rozpatrywanego odcinka dunajskiej granicy została wzmocniona nowym legionem (XIII Gemina). Po reformach administracyjnych i wojskowych Dioklecjana i Konstantyna tamtejsze legiony, podzielone na mniejsze oddziały, stacjonowały nie tylko w Singidunum i Viminacium, ale także w Cuppae, Egeta, Pontes, Burgus Novus (?), Dierna i Ratiaria. Ta ostatnia miejscowość była już od czasów Trajana rzymskim miastem o statusie kolonii. Zarówno miasta na limesie, jak i siedziby legionów, były lokowane na rozległych równinach, w pobliżu ujścia rzeki. W Iv w. n.e. również mały fort w Bononia (Vidin) został wchłonięty przez silnie ufortyfikowane miasto, którego powierzchnia była zbliżona do obozów legionowych z okresu pryncypatu. W drugiej kategorii ufortyfikowanych obiektów znalazły się obozy, w których stacjonowały jednostki wojsk pomocniczych. Były one w znacznym stopniu miniaturami większych obozów legionowych, a ich powierzchnia na omawianym odcinku limesu wahała się pomiędzy 1 a 2,6 ha (Ryc. 10, 16:2; Tab. 3). Całkowita powierzchnia obozu była w dużym stopniu uwarunkowana wielkością i rodzajem jednostki (piechota, konnica), która miała w nim stacjonować, co umożliwia mniej lub bardziej szczegółową identyfikację garnizonu. W przypadku piechoty liczba żołnierzy zamykała się w przedziale od około 500 do 1000. Prawdopodobnie w związku z uwarunkowaniami strategicznymi, najliczniejsze były obozy przyporządkowane do grupy 2, według podziału Richardsona (2002; por. str. 38, 40), w których mogły stacjonować jednostki mieszane. z kolei wzdłuż limesu sąsiedniej prowincji Moesia inferior najliczniejsze były obozy przyporządkowane do grupy 1 według tego podziału, w których prawdopodobnie stacjonowały wyłącznie jednostki piechoty. Należy jednak zaznaczyć, że proporcje te (tj. liczebności obozów dwóch grup w sąsiednich prowincjach) mogłyby wyglądać inaczej, gdyby znane były dokładne wymiary wszystkich założeń. obozy tego typu wznoszono w podobnych miejscach jak obozy legionowe, ale dzięki mniejszym rozmiarom możliwe było lokowanie ich również w terenie mniej dostępnym. W skład kolejnej kategorii umocnień wchodziły małe forty, których garnizon, w porównaniu do poprzednich założeń, był zdecydowanie mniej liczebny (Ryc. 11, 12, 15, 16:3; Tab. 4). W odróżnieniu od poprzednich dwóch grup fortyfikacji, które wznoszono przede wszystkim w I i na początku II w. n.e., a później trwały przez stulecia, małe forty wznoszono przez cały czas funkcjonowania granicy. Ich powierzchnia wynosiła najczęściej pomiędzy 0,1 a 0,3 ha. W porównaniu do dwóch wyżej wspomnianych grup, małe forty mogły być, i często były, zakładane w miejscach zdecydowanie mniej dostępnych, o znacznie bardziej obronnym charakterze. Jednak taka lokalizacja okazała się szczególnie użyteczna i zyskała na znaczeniu dopiero w okresie późnego cesarstwa. załoga małych fortów liczyła kilkadziesiąt osób, prawdopodobnie około 50 w przypadku licznych późnoantycznych małych fortów typu quadriburgium. Najmniejsze umocnienia, czyli wieże wolnostojące (Ryc. 13, 14, 15, 16:4-6), mogły być wznoszone w jeszcze bardziej niedostępnych miejscach, aczkolwiek należy zwrócić uwagę na fakt, że często dookoła wież wznoszono poźniej małe forty. Funkcja wież wolnostojących była przede wszystkim obserwacyjna. Ich powierzchnia najczęściej wahała się między ok. 25 a ok. 400 m2, chociaż są również przypadki wież dodatkowo otoczonych zewnętrznym murem, który zamykał powierzchnię ok. 1500 m2. obsada takich wież wahała się pomiędzy 8 (jedno contubernium) a być może aż 40 żołnierzami (pięć contubernia) w przypadku największych założeń (Tab. 5). Kilka stanowisk nie poddaje się atrybucji do wyżej przyjętych kategorii. Są to: przystań wzniesiona w okolicy wczesnobizantyjskiego Viminacium w Svetinja, mury chroniące przystań na stanowisku u ujścia rzeki Porecka, fort na wyspie Sapaja (Ryc. 17) oraz umocnienia w Pesaca, gdzie wcześniejsza, wolnostojąca wieża została później włączona w obręb murów zamykających swoisty dziedziniec gospo-darczy. Forma wznoszonych w czasach pryncypatu umocnień dużych obozów wojskowych wynikała z koncepcji ówczesnej doktryny wojskowej. Te, bronione wewnętrznymi wieżami, duże prostokątne obozy z zaokrąglonymi narożnikami nie były silnie ufortyfikowanymi twierdzami, które miały odpierać oblężenia, lecz garnizonami wojskowymi, z których w razie zagrożenia wyruszały wojska mające stawić czoło najeźdźcom. Wraz z końcem kryzysu III stulecia, w czasach Dioklecjana i Konstantyna, gdy cesarze przeprowadzili reformę organizacji wojsk, związaną z powołaniem wojsk limitanei i comitatenses, nastąpiła istotna zmiana w architekturze obronnej. Od tego czasu wiele z umocnień limesowych było wieżami wolnostojącymi a także małymi, ale za to silnie ufortyfikowanymi fortami. Te ostatnie były bronione zewnętrznymi, narożnikowymi wieżami, początkowo głównie kwadratowymi, a w późniejszym okresie przede wszystkim okrągłymi. Dzięki temu założenia wojskowe na terenie limesu górnomezyjskiego, które wcześniej były bardziej kwaterami garnizonów niż twierdzami, przekształciły się w potężnie umocnione warownie, o coraz silniejszych - z biegiem czasu - fortyfikacjach. Ten proces osiągnął swój punkt kulminacyjny w VI wieku, przede wszystkim za czasów Justyniana, kiedy to - po kilkudziesięcioletniej przerwie związanej z niszczycielskim najazdem Hunów - zaistniała konieczność ponownego obsadzenia wojskiem granic na Dunaju.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2013
• Volume: Tom X (LI), fasc. A
• Pages: 31-57

Contributors

author

Jęczmienowski Emil

References

• BOJOVIĆ D., 1996, Le camp de la legion IVFlavia a Singidunum, (in:) RLMLDanube, 53-68.
• CAMPBELL B.D., 2006 Roman Legionary Fortresses 27BC - AD 378, oxford.
• CERMANOVIĆ-KUZMANOVIĆ A., 1979 Rimsko utvrdenje kodKladova, “Starinar” XXVIII-XXIX (1977-1978), 127-134.
• CERMANOVIĆ-KUZMANOVIĆ A., 1984 Tekija (Transdierna), neka razmatranja, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 337-343.
• CERMANOVIĆ-KUZMANOVIĆ A., 2004 Tekija, Beograd.
• CERMANOVIĆ-KUZMANOVIĆ A., STANKOVIĆ S., 1984 Bordej, “Cahiers des Portes de Fer” II, 217-221.
• CERMANOVIĆ-KUZMANOVIĆ A., STANKOVIĆ S., 1986 La forteresse antique Mora Vageipres de Mihajlovac, Fouilles de 1981, “Cahiers des Portes de Fer” III, 451-466.
• DIMITRIJEVIĆ D., 1984 Sapaja, rimsko i srednjovekovno utvrdenje pa ostrvu kod Stare Palanke, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982¬1983), 29-59.
• DINCHEV V., 2002, Ratiaria, (in:) R. Ivanov (ed.), Roman and Early Byzantine Cities in Bulgaria, vol. I, Sofia, 13-31.
• DUSANIĆ S., 2000, Army and Mining in Moesia Superior, (in:) G. Alfoldy, B. Dobson, W. Eck (eds.), Kaiser, Heer und Gesellschaft
• in der Romischen Kaiserzeit, Stuttgart, 343-363.
• FIELDS N., 2003, Hadrian’s Wall AD 122-410, oxford.
• FILOV B.D., 1906 Die Legionen der Provinz Moesia von Augustus bis auf Diocletian, Leipzig.
• GABRICEVIĆ M. 1986 Rtkovo-Glamija I - une forteresse de la basse epoque, fouilles de 1980-1982, “Cahiers des Portes de Fer” III, 71-77.
• GARASANIN M., VASIĆ M., 1987 Castrum Pontes, “Cahiers des Portes de Fer” IV, 71-116.
• GICHON M., 1989, Estimating the Strength of Quadriburgia Garrisons, Exemplified by En Boqeq in the Negev, (in:) D. French, C.S. Lightfoot (ed.), The Eastern Frontier of the Roman Empire, BAR Int. Ser. 615, oxford, 121-142.
• GIORGETTI D., 1987 Res ad topographiam veteris Urbis Ratiariae perinentes. Prolegomeni all’urbanistica della citta romana, “Decennalia Ratiarensia” 3-4 (1985), 33-84.
• GUDEA N., 2001, Die Nordgrenze der romischen Provinz Obermoesien. Materialien zu ihrer Geschichte (86-275 n. Chr.), “Jahrbuch des Romisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz” 48, 1-118.
• GUDEA N., Bozu O., 1979 Raportpreliminar asupra sapaturilor arheologice executate in castrul Roman de la Pojejena in anii 1977-1978, “Banatica” 5, 181-184.
• IVANOV M., 2003 Bononia, (in:) R. Ivanov (ed.), Roman and Early Byzantine Settlements in Bulgaria, vol. II, Sofia, 18-22.
• IVANOV R., 1997, Das romische Verteidigungssystem an der unteren Donau zwischen Dorticum und Durostorum (Bulgarien) von Augustus bis Maurikios, “Bericht der Romisch-Germanischen Kommission” 78, 467-640.
• IVANOV R., 2003, dorticum, (in:) R. Ivanov (ed.), roman and early Byzantine settlements in Bulgaria, vol. II, Sofia, 11-17.
• IVANOV R., 2004, Architecture and Layout of roman Military Camps during the principate, (in:) R. Ivanov (ed.), Archaeology of the Bulgarian Lands, vol. I, Sofia, 154-171.
• JEREMIĆ G., 2007 Watchtowers and signal Towers on the Middle Danube, (in:) L.F. vagalinski (ed.), The Lower Danube in Antiquity (VIcBC - VIcAD), Sofia, 305-314.
• JEREMIĆ G., 2009 Saldum: Roman and Early Byzantine Fortification, Beograd.
• JOVANOVIĆ A., 1984 Hajducka Vodenica, kasnoanticko i ranovizantijsko utvrdenje, “Starinar” XXXHI-XXXiv (1982-1983), 319-331.
• JOVANOVIĆ A., 1996 The Problem of the Location of Lederata, (in:) RLMLDanube, 69-72.
• JovANovIć A., KoRAć M., 1984 Uśće Slatinske reke - ranovizantijski kastel, “Cahiers des Portes de Fer” II, 191-196.
• JOvANOvIĆ A., KORAĆ M., jANKOvIĆ D., 1986 L’embouchure de la riviere Slatinska reka, “Cahiers des Portes de Fer” III, 378-401.
• KONDIĆ J., 1991 Dijana - utvrdjenje 1 veka, “Starinar” XL-XLI (1989-1990), 261-272.
• KONDIĆ J.,, 1996 The Earliest Fortifications of Diana, (in:) RLMLDanube, 81-87.
• KONDIĆ v., 1984a Bosman, ranovizantijsko utvrdenje, “Starinar” XXXIII-XXXiv (1982-1983), 137-146.
• KONDIĆ v., 1984b Ravna (Campsa) rimsko i ranovizantijsko utvrdenje, “Starinar”, XXXIII-XXXiv (1982-1983), 233-253.
• KORAĆ M., 1996 Late Roman and Early Byzantine Fort of Ljubicevac, (in:) RLMLDanube, 105-109.
• LEMKE M., 2011, Geografia wojskowa Mezji Dolnej. Czynniki naturalne, kulturowe i logistyczne w organizacji limesu prowincji Moesia Inferior w okresiepryncypatu (I-III w.), Warszawa (unpublished PhD thesis, Institute of Archaeology, University of Warsaw).
• MATEI-POPESCU, 2007 The Auxiliary Units from Moesia Superior in Domitian's Time and the Problem of CIL XVI41, “Ephemeris Napocensis” Xvi-XviI (2006-2007), 31-48.
• MiLOSEviĆ P., 1984 Sip, kasnoanticko utvrdenje, “Starinar” XXXIII-XXXiv (1982-1983), 357-362.
• MiLOSEviĆ P., JEREMIĆ P., 1986 Le Castellum a Milutinovac, “Cahiers des Portes de Fer” III, 245-263.
• MINIĆ D., 1984 Pesaca, anticko utvrdenje i srednjovekovna nekropola, “Starinar” XXXIII-XXXiv (1982-1983), 171-175.
• MIRKOVIĆ M., 1977 Einheimische Bevolkerung und romische Stddte in der Provinz Obermosien, (in:) H. Temporini (ed.), Politische Geschichte (Provinzen und Randvolker: Lateinischer Donau-Balkanraum), Aufstieg und Niedergang der romischen Welt II/6, Berlin - New York, 811 -848.
• MIRKOVIĆ M., 1996, The Iron Gates (Berdap) and the Roman Policy on the Moesian Limes AD 33-117, (in:) RLMLDanube, 27-40.
• MIRKOVIĆ M., 1999 Eine Schiffsldnde des spdten 6. Jahrhunderts bei Viminacium?, (in:) G. von Bulow, A. Milceva (ed.), Der Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklos, Vortrdge der Konferenz Sviśtov, Bulgarien 1-5 September 1998, Sofia, 17-25.
• MIRKOVIĆ M., 2003 Romer an der mittleren Donau, Beograd.
• MIRKOVIĆ M., 2007, Moesia Superior. Eine Provinz an derMittleren Donau, Mainz.
• MÓCSY A., 1974, Pannonia and Upper Moesia: a History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire, London.
• PETROVIĆ P., 1984a, Zidinac, kasnoanticki speculum, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 127-128.
• PETROVIĆ P., 1984b, Porecka reka, sabirni centar za snabdevanje rimskih trupa u Derdapu, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982¬1983), 285-292.
• PETROVIĆ P., 1984c, Brza Palanka - Egeta. Izvestaj o arheoloskim istrazivanjima u 1980 godini (Antika), “Cahiers des Portes de Fer” II, 153-167.
• PETROVIĆ P., 1986, Brza Palanka - Egeta. Recherches archeologiques menees en 1981-82, “Cahiers des Portes de Fer” III, 369-377.
• PETRoVIć P., VASIć M., 1996 The Roman Frontier in Upper Moesia: Archaeological Investigations in the Iron Gate Area - Main Results, (in:) RLMLDanube, 15-26.
• PlLETIć D., 1984, Velike iMale Livadice, anticka osmatracnica i kastel, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 187-194.
• POPOVIĆ Lj , 1984, Malo i Veliko Golubinje, rimsko vizantijsko nalaziste, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 297-299.
• POPOVIĆ M., 1982, Beogradska tvrdjava, Beograd.
• POPOVIĆ M., 1988, Svetinja, novipodaci o ranovizantijskom Viminacijumu, “Starinar” XXXVIII, 1-37.
• POPOVIĆ V., 1984, Donji Milanovac-Veliki Gradac (Taliata), rimsko i ranovizantijsko utvrdenje, “Starinar” XXXIII-XXXIV, (1982-1983), 265-282.
• RICHARDSON A., 2002 Camps and Forts of units and Formations of the roman Army, “oxford Journal of Archaeology” 21/1, 93-107.
• SARNOWSKI T., SAVELJA o., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2009 roman Military sentry Rosts in the Border Zone of Crimean Chersonesos, “Archeologia” (Warsaw) LVIII (2007), 57-67.
• SIMIĆ G., SIMIĆ Z., 1984 Grad Ram, “Saopstenje” XVI, 31-55.
• SPASIĆ-DURIĆ D., 2002, Viminacium: the Capital of the Roman Province of Upper Moesia, Pozarevac.
• SREJOVIĆ D., 1984, Lepenski Vir, rimska kula, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 197-199.
• STROBEL K., 1984, Untersuchungen zu den Dakerkriegen Trajans. Studien zur Geschichte des mittleren und unteren Donauraumes in der Hohen Kaiserzeit, Bonn.
• STROBEL K., 1989, Die Donaukriege Domitians, Bonn.
• SYME R., 1999, The Early History of Moesia, (in:) R. Syme, The Provincial at Rome and Rome and the Balkans 80 BC - AD 142 (ed. A. Birley), Exeter2.
• TOMAS A., 2012, Canabae Legionis I Italicae: State of Research on Civil Settlements Accompanying the Legionary Camp in Novae (Lower Moesia) Compared to Relevant Lower Danubian Sites, “Światowit” IX (L)/A (2011), 155-168.
• TOMOVIĆ M., 1986 Mihajlovac-Blato. Uneforteresse de la basse antiquite, “Cahiers des Portes de Fer” III, 401-431.
• TOMOVIĆ M., 1996, Ravna - the Roman and Early Byzantine Fortification, (in:) RLMLDanube, 73-80.
• VASIĆ M., 1984 Cezava - castrum Novae, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 91-122.
• VASIĆ M., 1995 Le limes protobyzantin dans la province de Mesie Premiere, “Starinar” XLV-XLVI, 41-53.
• WILKES J.J., 2005 The Roman Danube: An Archaeological Survey, “Journal of Roman Studies” XCV, 124-225.
• ZAHARIADE M., 1997, The Late Roman Drobeta I The Cruciform Building and the Fort Garrison in the 4th century AD, “Acta Musei Napocensis” XXXIV/1, 167-182.
• ZOTOVIĆ LJ., 1984 Boljetin (Smorna), rimski i ranovizantijski logor, “Starinar” XXXIII-XXXIV (1982-1983), 211-225.
• ŻYROMSKI M., 1997, The Development of Roman Towns on Middle and Lower Danube - the Military Factor, (in:) A.B. Biernacki, P. Pawłowski (eds.), Late Roman and Early Byzantine Cities on the Lower Danube from the 4th to the 6th Century A.D., International Conference. Poznań, Poland 15-17 November 1995. Studies and Materials, Poznań, 13-20.