Wyprawa zbrojna Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” w Inflantach zimą 1579 roku

• Authors: Łopatecki Karol

Title variants

EN

The Military Expedition of Krzysztof Radziwiłł „Perkūnas” to Livonia in the Winter of 1579

DE

Der Feldzug von Krzysztof Radziwiłł „Piorun“ in Livland im Winter 1579

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The article presents the Lithuanian expedition carried out in Livonia in the winter of 1579. On the basis of the itinerary [itinerarium] and iconographic and written sources it has been established that three regiments were to act in a coordinated manner to conduct the military action against the Russian Empire. All the three regiments were to set off from Kieś [Wenden] and through different ways reach Dorpat [Tartu] occupied by the Russians. The whole expedition included about 200 cavalry soldiers and about 400 common infantry soldiers [Polish: drab] along with several light artillery and a numerous lager. Owing to the activities undertaken by the three regiments, destructions were much more extensive, more loot was acquired and military successes were more significant – the castle of Kierepeć was conquered. The activity of three separate regiments confused the enemy and prevented them from undertaking the effective defence. The expedition was carried out from 16 February to 6 March, which also affected its outcome. The late winter provided the best conditions for the land communication, while the upcoming thaw made it impossible for the enemy to launch the counter-defence. It resulted in the safe return to Kieś and a lack of Moscovite units sent from Dorpat. To my way of thinking, the winter expedition of 1579 to Livonia was the best example of the manoeuvre art of the Polish-Lithuanian army in the 16th century. The routes of two regiments (the left one and the central one) ran close to each other, while the third one (the right one) had a totally different route entering the Russian lands from the back. The right regiment was commanded by the Oberst [Colonel] of Courland Jürgen Buttler, who conquered the castle of Kierepeć [Kirempe]. The main unit was commanded by Krzysztof Radziwiłł nicknamed “Perkūnas”, who plundered the vicinities of Dorpat. The analysis of the itinerary of 1579 prepared by Krzysztof Radziwiłł indicates that the mile recorded there corresponded to 8 kilometres. The average daily velocity of the expedition Kieś–Dorpat–Kieć amounted to 21.55 km, which corresponded to 2.7 miles. During the expedition the regiments covered from 250 to 310 km, which along with the return journey amounted to 500 km.

DE

Der Artikel handelt vom litauischen Feldzug in Livland im Winter 1579. Auf der Grundlage eines wiederaufgefundenen itinerarium sowie von ikonografischen und schriftlichen Quellen konnte ermittelt werden, dass damals drei Regimenter gebildet wurden, die in koordinierter Weise eine Militäraktion gegen das russische Zarenreich durchführen sollten. Alle sollten aus Wenden aufbrechen und auf verschiedenen Wegen in das von den Russen besetzte Dorpat gelangen. Am gesamten Feldzug nahmen etwa 2000 berittene Soldaten und etwa 400 Schützen teil, dazu kamen einige leichte Geschütze und ein verhältnismäßig umfangreicher Tross. Durch die Operationen von drei Regimentern wurde der Bereich der angerichteten Zerstörungen erweitert, die Beute vergrößerte sich und man errang militärische Erfolge, vor allem durch die Eroberung der Burg Kirempe. Die Operationen von drei getrennten Gruppen verwirrten den Gegner und machten ihm eine wirksame Verteidigung unmöglich. Von Bedeutung war auch die Wahl des Zeitpunkts des Feldzugs (16. Februar – 6. März). Der Spätwinter ermöglichte die vergleichsweise besten Bedingungen für den Landverkehr, und das herannahende Tauwetter machte es dem Gegner unmöglich eine Gegenoffensive zu beginnen. So kam man sicher nach Wenden zurück, und es wurden keine Moskauer Einheiten in Richtung Dorpat entsandt. Der Winterfeldzug von 1579 nach Livland kann in meinen Augen als das beste Beispiel für die Bewegungskunst der polnischlitauischen Armeen im 16. Jahrhundert gelten. Die Marschwege von zwei Regimentern (des linken und des mittleren) verliefen nebeneinander, das dritte (rechte) hatte eine ganz andere Marschroute und drang gleichsam vom Hinterland in russisches Gebiet ein. Das rechte Regiment wurde vom kurländischen Oberst Jürgen Buttler geführt und eroberte die Burg Kirempe. Die Hauptmacht führte Krzysztof Radziwiłł „Piorun“, der die Umgebung von Dorpat plünderte. Eine Analyse des von Krzysztof Radziwiłł zurückgelegten itinerarium von 1579 zeigt, dass man die verzeichneten Meilen auf etwa acht Kilometer umrechnen muss. Die mittlere Tagesgeschwindigkeit auf dem Zug Wenden – Dorpat – Wenden betrug 21,55 Kilometer, was 2,7 Meilen entsprach. Die Regimenter legten im Verlauf des Feldzugs zwischen 250 und 310 Kilometern zurück, zusammen mit dem Rückweg waren es über 500 Kilometer.

Keywords

EN

Itinerarium; military cartography; Kirempe; Dorpat; Tartu; Livonia; the 15th century

DE

Itinerarium; Militärkartografie; Kirempe; Dorpat; Livland; 16. Jahrhundert

• Publisher: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Journal: Zapiski Historyczne
• Year: 2018
• Volume: 83
• Issue: 1
• Pages: 39-67

Dates

published

2018-03-01

Contributors

author

Łopatecki Karol

• Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytet w Białymstoku

References

• Adamson, Andres. Hertsog Magnus 1540–1583: tema elu ja aeg. [Tallinn]: Argo, 2005.
• Alexandrowicz, Stanisław. Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2012.
• Alexandrowicz, Stanisław. “Kartografia wojskowa Wielkiego Księstwa Litewskiego do połowy XVII wieku.” In Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI–XXw., edited by Stanisław Alexandrowicz, Zbigniew Karpus, Władysław Rezmer, 11–22. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1996.
• Alexandrowicz, Stanisław. “Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r. tzw. „radziwiłłowska”, jako źródło do dziejów Litwy i Białorusi.” Studia Źródłoznawcze no. 10 (1965): 33–67.
• Alexandrowicz, Stanisław. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1989.
• Balcerek, Mariusz. Księstwo Kurlandii i Semigalii w wojnie Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1600–1629. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2012.
• Baltisches historisches Ortslexikon, Teil 2: Lettland (Südlivland und Kurland), eds. Heinz Feldmann, Hans von zur Mühlen. Köln–Wien: Böhlau, 1990.
• Buczek, Karol. “Dorobek kartograficzny wojen Stefana Batorego”. Wiadomości Służby Geograficznej 8/3 (1934): 3–16.
• Busse, Karl Heinrich von. Herzog Magnus, König von Livland: ein fürstliches Lebensbild aus dem 16 Jahrhundert. Leipzig: Duncker & Humblot, 1871.
• Buntgen, Ulf, and Tomaš Kyncl, Christian Ginzler, David S. Jacks, Jan Esper, Willy Tegel, Karl-Uwe Heussner, Josef Kyncl. “Filling the Eastern European gap in millennium-long temperature reconstructions.” Proceedings of the National Academy of Science of the United States 110/5 (2013): 1773–1778.
• Čelkis, Tomas. “Stan dróg lądowych i struktura systemu połączeń w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XV–XVII wieku.” Zapiski Historyczne 79/3 (2014): 39–61.
• Czaja, Roman. “Miasta inflanckie i estońskie w XIII–XVI wieku.” In Inflanty w średniowieczu: władztwa zakonu krzyżackiego i biskupów, edited by Marian Biskup, 55–74. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2002.
• Ferenc, Marek. Mikołaj Radziwiłł „Rudy” (1515–1584). Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, 2008.
• Górski, Konstanty. “Pierwsza wojna Rzeczypospolitej z Wielkiem Księztwem Moskiewskiem za Batorego.” Biblioteka Warszawska 4 (1892): 93–117.
• Górzyński, Sławomir, Jolanta Grala, Włodzimierz Piwkowski, Violetta Urbaniak, and Teresa Zielińska. Radziwiłłowie herbu Trąby. Warszawa: DiG, 1996.
• Haldon, John, Lee Mordechai, Timothy P. Newfield, Arien F. Chase, Adam Izdebski, Piotr Guzowski, Inga Labuhn, and Neil Roberts. “History meets palaeoscience: Consilience and collaboration in studying past societal responses to environmental change.” Proceedings of the National Academy of Science of the United States. https://doi.org/10.1073/pnas.1716912115.
• Herbst, Stanisław. Wojna inflancka: 1600–1602. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1938.
• Janicki, Marek. “Obraz Bitwa pod Orszą – geneza, datowanie, wzory graficzne a obraz bitwy „na Kropiwnej” i inne przedstawienia batalistyczne w wileńskim pałacu Radziwiłłów.” In Bitwa pod Orszą, edited by Marek Nagielski, 173–225. Warszawa: Neriton, 2015.
• Jevrejeva, Svetlana. “Severity of winter seasons in the northern Baltic Sea between 1529 and 1990: reconstruction and analysis.” Climate Research 17 (2001): 55–62.
• Kolberg, Juliusz. Porównanie miar i wag teraźniejszych i dawniejszych w Królestwie Polskiem używanych z zagranicznemi, przerobił i powiększył Wilhelm Kolberg. Warszawa: druk Józefa Węckiego, 1838.
• [Kopernicki, Walery]. Rzeki i jeziora. Tekst objaśniający do mapy hydrograficznej dawnej Słowiańszczyzny części północno-zachodniej. Warszawa: Skład Główny G. Gebethner i Wolff, 1883.
• Korzon, Tadeusz. Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, vol. II. Kraków: Akademia Umiejętności, 1912.
• Kotarski, Henryk. “Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne. Część II.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości 17/1 (1971): 51–124.
• Krzywy, Roman. “„Chcesz być groźnym, a uciekasz…”. Nad komentarzem do epinikionów moskiewskich Jana Kochanowskiego.” Pamiętnik Literacki 104/3 (2013): 185–194.
• Kula, Witold. Miary i ludzie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
• Kupisz, Dariusz. Połock 1579. Warszawa: Bellona, 2003.
• Lulewicz, Henryk. “Radziwiłł Krzysztof zwany Piorunem.” In Polski słownik biograficzny, vol. 30, 264–276. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987.
• Lulewicz, Henryk. “Rymsza Andrzej h. Gozdawa.” In Polski słownik biograficzny, vol. 33, 532–533. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991–1992.
• Łabędź, Piotr. “Działalność wojskowa Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” w latach 1572–1579.” Zapiski Historyczne 76/1 (2011): 23–40.
• Łempicki, Stanisław. Wiek złoty i czasy romantyzmu w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
• Łopatecki, Karol. “Okoliczności powstania i przydatność wojskowa Descriptio ducatus Polocensis Stanisława Pachołowieckiego.” Terminus 19/1 (2017): 75–125.
• Łopatecki, Karol. “Znak hetmański: geneza, funkcje, symbolika.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości 42 (2006): 59–93.
• Łuczyński, Jarosław. “Przestrzeń Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapie radziwiłłowskiej Tomasza Makowskiego z 1613 r. w świetle treści kartograficznej i opisowej.” Zapiski Historyczne 78/1 (2013): 73–99.
• Mettig, Constantin. Baltische Städte: Skizzen aus der livländischen Geschichte. Riga: Rigaer Tageblatt, 1901.
• Morka, Mieczysław. Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.
• Niesiecki, Kasper. Herbarz Polski, vol. 3, wyd. Jan Nepomuce Bobrowicz. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839.
• Plewczyński, Marek. “Wkład Radziwiłłów w rozwój staropolskiej sztuki wojennej XVI w.” Miscellanea Historico-Archivistica 7 (1997): 27–36.
• Przybylak, Rajmund, Gabriel Wójcik, Kazimierz Marciniak, Waldemar Chorążyczewski, Wiesław Nowosad, Piotr Oliński, Krzysztof Syta. “Zmienność warunków termiczno-opadowych w Polsce w okresie 1501–1840 w świetle danych historycznych.” Przegląd Geograficzny 76/1 (2004): 5–31.
• Rachuba, Andrzej. “Obraz działalności publicznej nielubianego bohatera. Uwagi w związku z pracą Arkadiusza Czwołka o Lwie Sapieże.” Kwartalnik Historyczny 122/2 (2015): 323–346.
• Radoch, Marek. “Die littauischen Wegeberichte jako źródło wiedzy geograficznej w Zakonie Krzyżackim o ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego.” In Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka, edited by Aleksandra Jaworska, Robert Jop, 263–271. Warszawa: wydawnictwo 2013.
• Raid, Tõnu. “Raffaello Barberini teedekaart aastast 1564.” TUNA 11/2 (2008): 7–20.
• Rzepka, Wojciech R., and Alojzy Sajkowski. “Andrzeja Rymszy „Dziesięćroczna powieść wojennych spraw…” (1585).” In Miscellanea staropolskie, vol. 4, 133–222. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, 1972.
• Seraphim, August. Die Geschichte Des Herzogtums Kurland (1561–1795). Reval: F. Kluge, 1904.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, vol. 12, edited by Bronisław Chlebowski. Warszawa: Druk „WIEKU” Nowy Świat Nr 61, 1892.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, vol. 1–2, edited by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski. Warszawa: Nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880–1881.
• Stamm, Edward. Staropolskie miary, cz. 1: Miary długości i powierzchni. Warszawa: [s.n.] 1938.
• Tuulse, Armin. Die Burgen in Estland und Lettland. Dorpat: Verlag, 1942.
• Wrede, Marek. Itinerarium króla Stefana Batorego 1576–1586. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010.
• Wyrozumska, Bożena. Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2018.02