Filologia a tożsamość. Dwugłos polsko‑litewski o ks. Antonim Juszkiewiczu, twórcy słowników przekładowych

• Authors: Sakalauskienė Vilija , Sawaniewska-Mochowa Zofia

Title variants

EN

Philology and identity. The Polish-Lithuanian dialogue on father Antoni Juszkiewicz (Antanas Juška), as author of translational dictionaries

• Languages of publication: PL RU

Abstracts

PL

XIX-wieczna spuścizna leksykograficzna ks. Antoniego Juszkiewicza (lit. Antanas Juška) stanowi wspólne dziedzictwo językowo-kulturowe Polaków i Litwinów. Układane przez dwujęzycznego autora słowniki przekładowe dokumentują litewski język mówiony (gwarowy i potoczny) i polski regionalny na Litwie w dobie rozbiorów. Traktujemy je jako ważne źródła, które dostarczają dwojakich informacji etnolingwistycznych: mówią o konceptualizacji świata przez dwa narody w momencie krystalizowania się tożsamości litewskiej, informują o indywidualnej wizji świata samego leksykografa, kapłana, pozostającego w biwalencji kulturowej polsko-litewskiej. Idea Antoniego Juszkiewicza, by gromadzić słownictwo ludowe i potoczne, była nowym, znaczącym fenomenem w litewskiej leksykografii połowy XIX w. Słownik litewsko-polski to swoiste novum dla ówczesnego społeczeństwa. Litwini potrzebowali takiego słownika bardziej niż Polacy. W pierwszym rzędzie, autor adresował ten słownik do inteligencji. Najświatlejsze umysły tego czasu uczęszczały do polskich szkół, więc języki polski i litewski egzystowały zawsze blisko siebie. Jako leksykograf, Antoni Juszkiewicz rozumiał, że nie tylko słownik języka ludowego, mówionego, ale również etnografia przyczynia się do rozwoju kultury narodowej. Przez kilka dziesięcioleci swą niewyczerpaną energię poświęcał zapisywaniu litewskich słów, wyrażeń, pieśni i zwyczajów ludowych. Podczas zbierania materiału zwracał baczną uwagę na aspekty psychologiczne, historyczne, tradycje kulturowe, a także na sposób, w jaki ludzie wyrażają swoje myśli, jak kategoryzują świat. Antoni Juszkiewicz zgromadził ponad 30 tys. słów z języka mówionego. Słownik odzwierciedla stan języka litewskiego w drugiej połowie XIX w. W zasobie leksykalnym litewskim znalazły się zapożyczenia, wyrazy pospolite i sentencje odzwierciedlające trudne warunki życia w tym okresie, gdy Litwa pozostawała pod władzą carów. Słownik Antoniego Juszkiewicza jest ważnym źródłem leksykograficznym, choć ciągle pod względem naukowym i poznawczym niedocenionym. Proces przygotowywania rękopisów do druku przez wielu redaktorów był bardzo żmudny i nie doprowadził do wydania całości zbioru. Jest to jednak wciąż ważne i wartościowe źródło do badania rozwoju języka litewskiego.

EN

The nineteenth-century lexicographical legacy of Fr. Antoni Juszkiewicz (Antanas Juška) is a common linguistic and cultural heritage of Poles and Lithuanians. The translational dictionaries, made by the bilingual author, document the spoken Lithuanian language (in dialectal and colloquial versions) and, as well, Polish regional language in the contemporary territory of Lithuania in the period of partitions of the Polish-Lithuanian Commonwealth. The dictionaries are treated as important sources that provide ethnolinguistic information on two phenomena: conceptualization of the world by the two nations at the time of crystallization of the Lithuanian identity, personal vision of the world presented by the lexicographer, the priest, remaining in the situation of a cultural Polish-Lithuanian bivalence. In the mid-19th century the Antanas Juška’s idea of documenting the folk colloquial vocabulary was a new and significant phenomenon in Lithuanian lexicography. The dictionary of Lithuanian-Polish language was a matter of importance for the society. Lithuanians needed the dictionary even more than Poles did. At first the author of this dictionary dedicated his attention to the intellectuals. The brightest minds of that time were going to Polish schools, so the Polish and Lithuanian languages were always used side by side. As a lexicographer, Antanas Juška understood that not only folk colloquial language but also ethnography was an important aspect of national cultural development. For a few decades he dedicated his inexhaustible energy to recording Lithuanian words, phrases, songs and customs of the country. He was attentive to the psychological, historical and traditional aspects of the culture as well as tried to describe the way people expressed their thoughts. Anatans Juška recorded more than 30,000 words of the spoken language. The ‘Lithuanian-Polish Dictionary’ in its different editions reflects the state of Lithuanian language in the second half of the 19th century. The words in this dictionary include loanwords, vulgarities and sentences that reflect the difficult human conditions of that time. ‘The Lithuanian-Polish Dictionary’ by Antanas Juška is an important source of lexicography. The remaining manuscript and editorial processes reflect many difficulties leading to the final results. It is an important and valuable source for researching the development of Lithuanian literary writing.

Keywords

EN

Antoni Juszkiewicz/Antanas Juška; dictionary; linguistic picture of the world; lexis; translation; synonyms; dialect; Lithuanian language; regional Polish in Lithuania; identity

• Publisher: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2014
• Volume: 38
• Pages: 108-125

Dates

published

2014-12-31

Contributors

author

Sakalauskienė Vilija

• Lietuvių kalbos institutas [Institute of Lithuanian Language], Vilnius, Lithuania

author

Sawaniewska-Mochowa Zofia

• Instytut Slawistyki PAN [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warszawa [Warsaw], Poland

References

• Aleksandravičius, E., & Kulakauskas, A. (1996/2003). Pod władzą carów: Litwa w XIX wieku. (B. Kalęba, Trans.). Kraków: Universitas. (Pierwodruk: Carų valdžioje: Lietuva XIX amžiuje, Vilnius 1996).
• Bartmiński, J. (2006). Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: UMCS.
• Bartmiński, J., & Chlebda, W. (2008). Jak badać językowy obraz Słowian i ich sąsiadów. Etnolingwistyka, 20, 11–25.
• Baudouin de Courtenay, J. (1880). Nekrolog ks. A. Juszkiewicza. Nowiny, (329-dodatek), 2–4.
• Biržiška, V., Bendorius, A., Čepėnas, P., Girnius, J. et al. (Eds.). (1957). Lietuvių enciklopedija [LE] (Vols. 10). Boston: Lietuviu̜ Enciklopedijos Leidykla.
• Boryś, W. (2006). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Chlebda, W. (1993). Słownik a „dwuoczne postrzeganie świata”. In J. Bartmiński & R. Tokarski (Eds.), O definicjach i definiowaniu (pp. 195–205). Lublin: Wydawn. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej.
• Chlebda, W. (2010). W jakim zakresie słownik dwujęzyczny może być źródłem informacji etnolingwistycznej. In W. Chlebda (Ed.), Etnolingwistyka a leksykografia: tom poświęcony Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu (pp. 201–208). Opole: Wydawn. Uniwersytetu Opolskiego.
• Fortunatov, F. (1897). Predislovīe. In A. IUshkevich, Litovskīĭ slovar‘ A. IUshkevicha s tolkovanīem slov na russkom i pol‘skom iazykakh (Vol. 1, vyp. 1, pp. I–XXVII). Sanktpeterburg.
• IUshkevich, A. (1897-1922). Litovskīĭ slovar‘ A. IUshkevicha s tolkovanīem slov na russkom i pol‘skom iazykakh [J] (Vols. 1-2: tom 1, vyp. 1, Sanktpeterburg 1897; vyp. 2, Sanktpeterburg 1904; vyp. 3 (toma II-go, vyp. 1), Petrograd 1922). Sanktpeterburg.
• Juszka, A. (n.d.). Słownik Polsko-Litewski [PL – X]. Rękopis w zbiorach LLTIMBR, sygn. F1–2178, 137 kart.
• Juszkiewicz, A. (n.d.-a). Słownik litewsko-polski A. Juszkiewicza, druga redakcja haseł na M [L II]. Rękopis w zbiorach LTIMBR, sygn. F1–2175, 74 arkusze in folio.
• Juszkiewicz, A. (n.d.-b). Słownik litewsko-polski A. Juszkiewicza [L]. Rękopis w różnych redakcjach, przechowywany w postaci arkuszy in folio w Dziale Rękopisów Biblioteki Naukowej Instytutu Literatury Litewskiej i Folkloru (Lietuvių literatūros ir tautosakos instituto mokslinės bibliotekos Rankraštynas; LTIMBR), sygn. od F1–2163 do F1–2174.
• Kamuntavičius, R. (2010). Czym dla Litwy jest Polska?: interpretacja transformacji obrazu w XX wieku. In N. Dołowy-Rybińska et al. (Ed.), Sploty kultury (pp. 479–495). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Kaupuż, A. (1990). W sprawie udziału Jana Baudouina de Courtenay w redagowaniu słownika Antanasa Juszki. In M. Kondratiuk (Ed.), Bałto-słowiańskie związki językowe (pp. 187–197). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Miłosz, C. (1992). Szukanie Ojczyzny. Kraków: Znak.
• Morkūnas, K., & Ambrazas, V. (Eds.). (1999). Lietuvių kalbos enciklopedija [LKE]. Vilnius: Mokslo ir Enciklopedijų Leidybos Inst.
• Naktinienė, G., Paulauskas, J., Petrokienė, R., Vitkauskas, V., & Zabarskaitė, J. (Eds.). (2005). Lietuvių kalbos žodynas [LKŽe] (Vols. 1-20). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Reichan, J., & Urbańczyk, S. (Eds.). (1993). Słownik gwar polskich opracowany przez Pracownię Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kierunkiem J. Reichana [SGP PAN V] (Vol. V, z. 1(13)). Kraków.
• Sakalauskienė, V. (2012). Antano Juškos lietuvių-lenkų kalbų žodyno tarminė medžiaga. In A. Auksoriūtė (Ed.), Priešaušrio mokslas, kultūra ir švietimas: Lauryno Ivinskio 200-osioms gimimo metinėms, (pp. 256–274). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (2002). Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku: na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza. Bydgoszcz: Wydawn. Akad. Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
• Smoczyński, W. (2007). Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wilno: Vilniaus universiteto leidykla.
• Smułkowa, E. (2001). Sytuacja socjolingwistyczna i proces konwergencji języków na Brasławszczyźnie w świetle badań terenowych 1997-2007. In E. Smułkowa (Ed.), Brasławszczyzna: pamięć i współczesność: Vol. I: Historia regionu. Charakterystyka socjolingwistyczna: świadectwo mieszkańców (pp. 101–140). Warszawa: Wydawn. Uniw. Warszawskiego.
• Sprindytė, J. (2011). Marius Ivaškevičius – reinterpretator mitów narodowych. In D. Mitaitė & J. Sprindytė (Eds.), J. Tabor (Trans.), Zranieni przez czas: współczesna literatura litewska (pp. 180–197). Warszawa: IBL PAN.
• Tolutienė, B. (1961). Antanas Juška leksikografas. Literatūra Ir Kalba, V, 87–377.
• Zinkevičius, Z. (1990). Lietuvių kalbos istorija: IV. Lietuvių kalba XVIII-XIX a. Vilnius: Mokslas.

Identifiers

DOI

10.11649/abs.2014.001