W „mechanizmach swoich czasów”. O napięciach między perspektywą prywatną a ideologiczną w tekstach Jana Szczepańskiego, Jana Wantuły i Józefa Pilcha

• Authors: Szkaradnik Katarzyna

Title variants

EN

“The Mechanisms of Their Times” – the Tensions Between Private and Ideological Perspectives in the Works of Jan Szczepański, Jan Wantuła and Józef Pilch

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Temat artykułu stanowią dynamiczne relacje między perspektywą prywatną a ideologiczną, jakie pojawiają się w tekstach socjologa Jana Szczepańskiego oraz bibliofilów i historyków amatorów Jana Wantuły i Józefa Pilcha. Wymienione postacie łączy pochodzenie z ewangelickich rodzin chłopskich z Ustronia na Śląsku Cieszyńskim i więzi rodzinno-przyjacielskie, a zinternalizowane w dzieciństwie wzory kulturowe przejawiają się w ich tekstach i wpływają na treść obydwu perspektyw. Ideologia bowiem jest w artykule rozumiana nie tylko jako doktryna narzucona np. przez władze PRL, lecz jako zespół poglądów służących orientowaniu zbiorowego działania. Z takiego stanowiska autorka przygląda się zarówno dziennikom, wspomnieniom, listom, jak artykułom i esejom bohaterów szkicu, aby udowodnić brak odpowiedniości: zapiski osobiste – perspektywa prywatna, publikacje – ideologiczna. Rozważa najpierw kwestię prawdy diarystyki, cele pisania dzienników oraz zależność ich treści od zamierzonego wykorzystania np. w publikacjach. Szczepański, Pilch i Wantuła nie tylko zawarli w oficjalnych wydawnictwach wizje rzeczywistości niezupełnie zgodne z oficjalną ideologią, ale przede wszystkim w ramach owej ideologii krzewili ideologię przez siebie wybraną. Mobilizowali społeczeństwo do dbania o dobro wspólne przez rzetelną pracę, gospodarność, oszczędność itp., wiążąc te cechy z etosem protestanckim i cieszyńskim. Na koniec autorka wskazuje, jak teksty bohaterów artykułu oraz ich biografie symboliczne są obecnie używane do kształtowania wspólnoty lokalnej w ich rodzinnych stronach.

EN

The subject of this article is the dynamic relations between the private and ideological perspectives which appear in the works of sociologist Jan Szczepański, as well as book-lovers and historians Jan Wantuła and Józef Pilch. The figures were colligated by a background, namely evangelical peasant families in Ustroń in Cieszyn Silesia, and also family ties and friendship. The cultural patterns assimilated by them in childhood are manifested in their texts and influence the character of the perspectives mentioned. In this article an ideology is understood not only as a doctrine imposed, for example, by the Polish People’s Republic’s authorities, but as a combination of beliefs serving to orient collective activities. From this viewpoint the article explores the diaries, memoirs, letters, articles and essays of this study’s heroes to show the lack of an connective thread in the paradigm: personal notes – private perspective; publications – ideological perspective. Firstly, the article examines the question of diaries’ truth, the aims of journal writing, as well as the dependence of its content on planned uses, including in publications. Szczepański, Pilch and Wantuła not only offered visions of reality contained in official publications which were not completely in line with the official ideology, but above all as part of this ideology they promoted an ideology chosen by them. That is, they mobilized the society to care for the common good by means of solid work and thriftiness, what they associated with their Protestant and Cieszyn Silesia ethos. Then the article demonstrates how the texts of this article’s heroes and their symbolic biographies are being used to shape the local community in their homeland at the present time.

Keywords

PL

autobiografizm; dzienniki; ideologia; Śląsk Cieszyński; Jan Szczepański; Jan Wantuła; Józef Pilch

EN

autobiographism; diaries; ideology; Cieszyn Silesia; Jan Szczepański; Jan Wantuła; Józef Pilch

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Przegląd Socjologiczny
• Year: 2015
• Volume: LXIV (64)
• Issue: 4
• Pages: 83-101

Dates

published

2015

Contributors

author

Szkaradnik Katarzyna

• Wydział Filologiczny, Instytut Nauk o Literaturze Polskiej, Uniwersytet Śląski w Katowicach

References

• A-Z. Mała encyklopedia PWN, 1996, red. M. Sajko, Warszawa: PWN.
• Chmielewska K., 2013, Współczesny dyskurs historyczny o polskim komunizmie w perspektywie narratologii, „Teksty Drugie”, nr 3, ss. 36–51.
• Foucault M., 1999, Sobąpisanie, przeł. M.P. Markowski, (w:) tegoż, Szaleństwo i literatura. Powiedziane, napisane, wybór i oprac. T. Komendant, Warszawa: Fundacja „Aletheia”, ss. 303–319.
• Głowiński M., 1997a, Poetyka wobec tekstów nieliterackich, (w:) tegoż, Narracje literackie i nieliterackie, Kraków: Universitas, ss. 219–230.
• Głowiński M., 1997b, Tak jest dziwnie, tak jest inaczej, (w:) tegoż, Narracje literackie i nieliterackie, Kraków: Universitas, ss. 143–147.
• Greenblatt S., 2006, Szekspir i egzorcyści, (w:) tegoż, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, red. i wstęp K. Kujawińska-Courtney, Kraków: Universitas, ss. 65–109.
• Jurek M.A., 2003, Archiwiści przeżyć. O figuratywności własnego doświadczenia w zapisie (Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Czesław Miłosz), (w:) Gosk H., Zieniewicz A. (red.), Historia niechciana, historie obecne. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, Warszawa: Elipsa, ss. 125–139.
• Kubica G., 2011, Etos śląskich luteranów – interpretacja kulturowa, (w:) tejże, Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia, Kraków: Wydawnictwo UJ, ss. 49–66.
• Lang B., 2006, Nazistowskie ludobójstwo: akt i idea, przeł. A. Ziębińska-Witek, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Lejeune Ph., 2007, Czy można zdefiniować autobiografię?, przeł. R. Lubas-Bartoszyńska, (w:) tegoż, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas-Bartoszyńska, Kraków: Universitas, ss. 1–19.
• Listy Jana Wantuły z lat 1901–1909, 1956, oprac. R. Lutman, „Ze Skarbca Kultury. Biuletyn Informacyjny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”, z. 1, ss. 90–119.
• Lubas-Bartoszyńska R., 1993, Między autobiografią a literaturą, Warszawa: PWN.
• Marszałek M., 2004, „Życie i papier”. Autobiograficzny projekt Zofii Nałkowskiej: „Dzienniki” 1899–1954, wstęp G. Ritz, Kraków: Universitas.
• Michalski M., 2003, Dyskurs, apokryf, parabola. Strategie filozofowania w prozie współczesnej, Gdańsk: Wydawnictwo UG.
• Nycz R., 2001, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków: Universitas.
• Ossowski S., 1986, O strukturze społecznej, Warszawa: PWN.
• Pilch J., 1960, [Wspomnienie], (w:) Opowieści entuzjastów. Wspomnienia miłośników teatru, muzyki i tańca, oprac. T. Żeromski, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, ss. 54–85.
• Pilch J., 1973, Ze spółdzielczością przez życie, (w:) Wspomnienia działaczy spółdzielczych, t. 5: Spółdzielczość spożywców 1869–1969, Warszawa: Zakład Wydawnictw CRS, ss. 314–344.
• Pilch J., 1987, Z dziejów Robotniczego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Siła” na Śląsku Cieszyńskim (1908–1939), Opole: Instytut Śląski.
• Pilch J., 2013, Dziennik. Zapiski bibliofila i dziejopisa z lat 1963–1995, red. K. Szkaradnik, Ustroń: Galeria na Gojach.
• Ratajczakowa D., 2006, Grecki dar, (w:) Meller K., Trybuś K. (red.), O historyczności, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne, ss. 23–41.
• Stabro S., Andrzej Bobkowski. Biografia symboliczna, „Ruch Literacki” 1993, z. 4, ss. 375–389.
• Szczepański J., 1973a, Gospodarowanie zasobami zdolności, (w:) tegoż, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa: Książka i Wiedza, ss. 411–420.
• Szczepański J., 1973b, Przykład Jana Wantuły, (w:) tegoż, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa: Książka i Wiedza, ss. 218–225.
• Szczepański J., 1974, Wstęp, (w:) Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa: PWN, ss. VII–XXVI.
• Szczepański J., 1978, Refleksje osobiste na 60-lecie odrodzenia Polski, „Poglądy”, nr 17, s. 1.
• Szczepański J., 1983, Zapytaj samego siebie, Warszawa: Nasza Księgarnia.
• Szczepański J., 1984, Cierpienie, (w:) tegoż, Sprawy ludzkie. Warszawa: Czytelnik, ss. 10–20.
• Szczepański J., 1986a, O dzielności, „Odra” 1986, nr 6, ss. 14–15.
• Szczepański J., 1986b, O pracy, „Odra”, nr 11, ss. 3–7.
• Szczepański J., 1986c, Talenty nie mieszczą się w przepisach, „Polityka” nr 31, ss. 1, 9.
• Szczepański J., 1987a, Smutno mi, Boże, „Odra”, nr 11, ss. 17–18.
• Szczepański J., 1987b, Wzory konsumpcji a wychowanie, (w:) tegoż, Rozmowy z dniem wczorajszym, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, ss. 26–42.
• Szczepański J., 1990, Dopóki trawa rośnie, dopóki rzeki płyną. Dzieje plemienia Czejenów 1835–1880, Warszawa: Czytelnik.
• Szczepański J., 1993, Polskie losy, Warszawa: BGW.
• Szczepański J., 1995, Wizje naszego życia, Warszawa: Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji.
• Szczepański J., 1998, Zrozumieć czas swojego życia, „Nowe Książki”, nr 8, s. 29.
• Szczepański J., 1999a, Cele życia, (w:) tegoż, Czas narodu, Kielce: Elipsa, ss. 121–137.
• Szczepański J., 1999b, Myślenie o przyszłości, (w:) tegoż, Czas narodu, Kielce: Elipsa, ss. 223––236.
• Szczepański J., 1999c, Wartość życia i sens życia, (w:) tegoż, Czas narodu, Kielce: Elipsa, ss. 138–154.
• Szczepański J., 2013a, Dzienniki z lat 1945–1968, red. D. Kadłubiec, Ustroń: Galeria na Gojach.
• Szczepański J., 2013b, Ujec Wantuła, (w:) tegoż, Korzeniami wrosłem w ziemię, Ustroń: Galeria na Gojach, ss. 90–93.
• Szkaradnik K., 2014, Kulturotwórcza i tożsamościowa rola pogranicza na Śląsku Cieszyńskim w świetle tekstów Jana Szczepańskiego, Jana Wantuły i Józefa Pilcha, (w:) Gorazd P., Karski K. (red.), Granica w ujęciu nauk humanistycznych. Materiały z konferencji Koła Naukowego Studentów Archeologii UR – Rzeszów, 26–27 lutego 2013, Rzeszów: Instytut Archeologii UR, ss. 126–137.
• Wantuła J., 1956a, Lirnik śląski, (w:) tegoż, Książki i ludzie. Szkice o wydawnictwach i piśmiennictwie na Śląsku Cieszyńskim, wybór, wstęp i przypisy L. Brożek, Kraków: Wydawnictwo Literackie, ss. 54–58.
• Wantuła J., 1956b, Wspomnienie z ławy szkolnej, (w:) tegoż, Książki i ludzie. Szkice o wydawnictwach i piśmiennictwie na Śląsku Cieszyńskim, wybór, wstęp i przypisy L. Brożek, Kraków: Wydawnictwo Literackie, ss. 203–206.
• Wantuła J., 1967, Listy do przyjaciół, oprac. J. Broda, mps, archiwum Muzeum Ustrońskiego, sygn. MU/A/25/W.
• White H., 2010, Struktura narracji historycznej, przeł. E. Wilczyńska, „Białostockie Studia Literaturoznawcze”, t. 1, ss. 9–27.
• Wierzejska J., 2012, Retoryczna interpretacja autobiograficzna. Na przykładzie pisarstwa Andrzeja Bobkowskiego, Zygmunta Haupta i Leo Lipskiego, Warszawa: Elipsa.
• Wszyscy jesteśmy samoukami. Z profesorem Janem Szczepańskim rozmawia Jan St. Kopczewski, 1982, „Płomyk”, nr 7, ss. 6–7.

Identifiers

ISSN

0033-2356