Polonizmy w „prostej mowie” XVIII wieku

• Authors: Joanna Getka

Title variants

EN

The Polish features in “prosta mova” in 18th century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule analizowane są polonizmy w języku ukraińskim XVIII w. Źródłem do badań są wydane w 1794 r. w Poczajowie Nauki parafialne..., ponieważ zgodnie z założeniem ich autora (Juliana Dobryłowskiego), są one pisane „prostą mową”, będącą zarazem zalążkiem współczesnego języka ukraińskiego. Wpływy polszczyzny są widoczne na wszystkich poziomach języka. Ponieważ jednak zarówno w fonetyce, jak i morfologii nie mają one charakteru systemowego (ujawniają się głównie w zapożyczeniach leksykalnych), szczególną uwagę poświęcono analizie leksyki tego języka. Zastosowana w badaniu metoda (wybór zwrotów tłumaczonych za pomocą spójnika чили) pozwala potwierdzić obserwacje, dotyczące języka XVII-wiecznych Rusinów, dla których język polski był bardziej zrozumiały od cerkiewnosłowiańskiego. Analiza wykazała również, że wpływ polszczyzny na język staroukraiński był kontynuowany w późniejszym okresie. Ponadto, jego skutki były trwałe, co znajduje odzwierciedlenie we współczesnym języku ukraińskim. Dlatego właśnie podjęta w artykule analiza polonizmów w tekście Nauk... z 1794 r., może być dopełnieniem ogólnego obrazu języka ukraińskiego XVIII w.

EN

This article applies to Polish language features in “prosta mova” (understood as spoken and written Ukrainian language in 18th century). The subject of the study is a relic of Ruthenian literature titled Nauki Parochialnija… edited in Pochajov Lavra in 1794. According to the author’s (Julian Dobrylovski) assumption, language of the piece, close to simple – spoken language was supposed to be understandable for believers of Greek Catholic Church. Nauki... are written in the language close to simple, spoken one. Thanks to this Nauki... is the remarkable material for the analysis of factual state of language in the century it was created in. The influence of Polish language is visible in phonetics, morphology as well as in lexical level. Since, however, both in phonetics and morphology, they are not systemic (mainly manifest themselves in lexical borrowings), particular attention was paid to the analysis of the language vocabulary. Method used in the study (selection of translated phrases with conjuction чили) allows to confirm the observations on the language of the seventeenth-century Russians, for whom the Polish language was more understandable than “slavic”. The analysis also showed that the influence of the Polish language which has characterized the old Ukrainian language, was continued thereafter. What’s more, its effects are permanent and this is reflected in the modern Ukrainian language. The presence of Polish layer in Nauki... can be explained by the orientation of Dobrylowski on the language of the dominated in the region culture and the influence of Polish language on Ukrainian and Belorussian languages from ancient times. The analysis of Nauki... language has a capital meaning in the studies of literature Ukrainian language development. It fulfills already existing notices and language description of the period of their creations with the religious, pulpit literature work.

Keywords

PL

bazylianie; drukarstwo; typografia; prosta mowa; polonizmy; język ukraiński XVIII w.; zapożyczenia

EN

the Basilians; printing; typography; “prosta mova”; 18th century; Ukrainian language; Polish language

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2013
• Volume: LIX
• Pages: 45-59

Dates

published

2013

Contributors

author

Joanna Getka

• Uniwersytet Warszawski, Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej

References

• Brückner Aleksander, 1896, Spory o Unię w dawnej literaturze, „Kwartalnik Historyczny”, 10, s. 579
• Brükner Aleksander, 1958, Dzieje kultury polskiej, Warszawa
• Budniak Danuta, 1993, Adaptacja wyrazów polskich we współczesnym ukraińskim języku literackim, Opole
• Dobryłowski Julian, 1794, Nauki Parochialnija na Neděli i S[vja]ta uroczistyja cělogo Roku, z E[van]g[e]li podlug obrjadu greczeskago raspolozennych, z pridaniem pri konci nauki pri, szljubě, dvoch nauk pri pogrebenii, i na Pjatki s[vja]tago velikago posta, o Strastech Chr(is)tovych, Poczajów
• Fałowski Adam, 2003, Język ruskiego przekładu Katechizmu Jezuickiego z 1585 roku, Kraków
• Getka Joanna, 2009, Kazania Dobryłowskiego – przekład czy dzieło oryginalne? Uwagi w dyskusji nad genezą XVIII-wiecznego zabytku Nauki Parochialnija, „Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej”, 3, s. 61–84
• Getka Joanna, 2012, Język Nauk Parafialnych (1794) – ukraiński wariant prostej mowy końca XVIII wieku, Warszawa
• Kość Józef, 1999, Polszczyzna południowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej, Lublin
• Kozak Stefan, 2005, Polacy i Ukraińcy. W kręgu myśli i kultury pogranicza. Epoka romantyzmu, Warszawa
• Kurzowa Zofia, 1984, Polszczyzna Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich do 1939 roku, Warszawa
• Lehr-Spławiński Tadeusz, 1966, Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej, [w:] Studia i szkice wybrane, Warszawa, s. 130–142
• Lehr-Spławiński Tadeusz, 1978, Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa
• Lehr-Spławiński Tadeusz, Hrabec Stefan, Zwoliński Przemysław, 1956, Dzieje języka ukraińskiego w zarysie, Warszawa
• Linde Samuel Bogumił, 1955, Słownik języka polskiego, wyd. 2, t. 1–4, Lwów (przedruk – Poznań 1851)
• Łesiów Michał, 1989, Wzajemne oddziaływanie polsko-ukraińskie w świetle faktów językowych w średniowieczu, [w:] Dzieje Lubelszczyzny. Między wschodem a zachodem, cz. 1, Kultura umysłowa, red. J. Kłoczowski., Warszawa, s. 41–52
• Łesiów Michał, 1995, Zagadnienie polsko-ukraińskich wzajemnych stosunków językowych. „Rozprawy Slawistyczne”, 10, s. 245–258
• Łużny Ryszard, 1989, Tradycje myślowe europejskiego renesansu na Rusi w XVII i XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny. Między wschodem a zachodem, cz. 1, Kultura umysłowa, red. J. Kłoczowski, Warszawa
• Miakiszew Włodzimierz, 2008, Język statutu litewskiego z 1588 r., Kraków
• Minikowska Teresa, 1980, Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI w., Warszawa–Poznań–Toruń
• Morita Koji, 2003, Związek prostej mowy na dawnych Kresach Wschodnich z prostą mową w Wielkim Księstwie Litewskim. Uwagi terminologiczne, [w:] Wielojęzyczność i wielokulturowość na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim, „Studia Slawistyczne”, 3, s. 147–153
• Nitsch Kazimierz, 1948, Studia z historii polskiego słownictwa, Kraków
• Nuckowska Halina, 2003, Język i styl listów pasterskich metropolity Andrzeja Szeptyckiego, Lublin
• Ohijenko Iwan, 1931, Wpływ języka polskiego na ukraiński w XIV–XVI w., Kraków
• Rieger Janusz, 2005, Kilka uwag o polszczyźnie pisarzy-Rusinów w XVII w., [w:] Der Text und seine Spielarten im polnishen Barock (Die Welt der Slaven. Sammelbände 34), München, s. 197–208
• Rytter Grażyna, 1992, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku, Łódź
• Synod prowincjonalny ruski w Zamościu roku 1720 odprawiony, 1785, Wilno
• Urbańczyk Stanisław, 1963, Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego, [w:] Studia linguistica in honorem Thaddaei Lehr-Spławiński, Kraków, s. 437–444
• Walczak Bogdan, 1991, Między wschodem a zachodem (Uwagi o leksyce polskiego języka literackiego), [w:] Dzieje Lubelszczyzny. Między wschodem a zachodem, cz. 2, Piśmiennictwo pogranicza, red. R. Łużny, S. Nieznanowski, Warszawa
• Witkowski Wiesław, 1970, Elementy polskie w języku Kotlarewskiego, „Slavia Orientalis”, 2, s. 207–212
• Witkowski Wiesław, 2003, O gramatyce języka ruskiego dla Polaków i poziomie językoznawstwa w Galicji pod koniec XIX wieku, [w:] Język ukraiński. Współczesność – historia, red. F. Czyżewski, P. Hrycenko, Lublin
• Żurawski Arkadź, 1969, Uwagi o pożyczkach polskich w języku piśmiennictwa białoruskiego XVI i XVII wieku, „Slavia Orientalis”, 1, s. 37–55
• Анічэнка Уладзімір, 1984, Слоўнік мовы Скарыны, т. 1–2, Міньск
• Булыка Аляксандр, 1972, Даўнія запазычанні беларускай мовы, Міньск
• Булыка Аляксандр, 1980, Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV–XVIII стст., Міньск
• Булыка Аляксандр, Жураўскі Aркадзь, Крамко Іван, Свяжынскі Уладзiмiр, 1988, Мова беларускай пісьменносці XIV–XVIII ст., Міньск
• Гістарычны слоўнік беларускай мовы, 1982, рэд. A. Жураўскі, Міньск
• Гумецкая Лукия, 1965, Вопросы украинско-белорусских языковых связей древнего периода, „Вопросы языкознания”, 2, s. 39–44
• Житецький Павло, 1941, Словник книжної української мови за рукописом ХVII віку (додаток до першої частини Нарис літературної історії української мови в XVII i XVIII в.), [w:] Житецький Павло, Нарис літературної історії української мови в XVII віці, Львів
• Жураўскі Aркадзь, 1967, Гісторыя беларускай літаратурнай мовы, т. 1, Міньск
• Карский Ефимий, 1955, Белоруссы – язык белорусского народа, т. 1, Исторический очерк звуков белорусского языка, Москва
• Мозер Mихель, 2002, Что такое простая мова? „Studia Slavica Hung.”, 47/3–4, s. 221–260
• Мойсієнко Bіктор, 2006, Північне наріччя української мови в XVI–XVII ст. Фонетика, Київ
• Плющ Павло, 1971, Історія української літературної мови, Київ
• Русанівьский Вiталiй, Історія українскої літературної мови, Київ
• Свашенко Aлла, 2003, Семантичні зміни польських запозичень в україньскій мові (на матеріалі пам’яток XVI–XVIII ст. та сучасної мови, [w:] Język ukraiński. Współczesność – historia, Lublin, s. 203–213
• Словник староукраїнської мови XIV–XV ст., 1977–1978, ред. І. Керницький, Д. Гринчишин, Л. Гумецька, Київ
• Словник української мови ХVI – першої половини XVII ст., 1994–, ред. Д. Гринчишин, Львів
• Срезневский Измаил, 1958, Материалы для словаря древнерусского языка, т. 1–3, Moskwa
• Титаренко Валентина, 2007, Побутова лексика польського походження в північноукраїнських пам’ятках XVI–XVII ст. (на матеріалі текстів ділового стилю), „Українська полоністика”, 3–4, s. 248–256
• Успенский Борис, 1994, Краткий очерк истории русского языка (XI–XIX ст.), Moskwa
• Шакун Леў, 1966, Гісторыя беларускай літаратурнай мовы, Міньск
• Шевельов Юрiй, 2002, Iсторична фонологія української мови, перекл. з а????????. ???., нглійськ. вид., Харкiв (G.Y. Shevelov, A Historical Phonology of the Ukrainian Language, Heidelberg 1979)
• Якаўлеў Сяргей, 1983, Польскія элементы ў сістэме назоўніка ў старабеларускай мове, „Весці АН БССР”, 6, s. 97–103

Identifiers

ISSN

0076-0390