Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata

• Authors: Popowska-Taborska Hanna

Title variants

EN

The role of etymology in reconstructing the linguistic worldview

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule na bogatym słowiańskim materiale egzemplifikacyjnym rozpatrywane są różne zakresy zadań i pola dociekań współczesnego etymologa oraz badacza językowego obrazu świata. Wnioski końcowe prowadzą do stwierdzenia, iż badania etymologiczne mają zdecydowanie diachroniczny charakter. Rekonstrukcja, do której dążą etymolodzy, dotyczy czasów możliwie jak najbardziej odległych, zaś wykryta (bądź suponowana) motywacja semantyczna sprowadza się najczęściej do jednej cechy kojarzonej z nazywanym obiektem. Rekonstrukcja językowego obrazu świata w najpełniejszy sposób dokonuje się natomiast na płaszczyźnie synchronicznej (poprzez ankiety i badania współczesnych tekstów, a także w oparciu o fakty językowe znane badaczowi z jego własnego języka). Przy rekonstrukcji faktów dotyczących przeszłości badacz językowego obrazu świata powinien jednakże zdawać sobie sprawę z tajników warsztatu etymologa i historyka języka, a tym samym: wnikać w genezę i historię wyrazu, brać pod uwagę czas powstania wyrazu oraz środowisko, w którym zrodziła się konieczność jego utworzenia. Te dwie różne – choć w szczególny sposób sobie bliskie – dyscypliny naukowe, winny się wzajemnie wspierać, lecz niezależnie budować swój warsztat badawczy.

EN

The paper draws on abundant exemplifying material and deals with various areas of investigation of the modern etymologist who inquires into the nature of the linguistic worldview. The following conclusions are reached. Etymological research is of diachronic nature. Etymological reconstruction pertains to the earliest possible point in time and the uncovered (or alleged) semantic motivation is usually limited to one feature associated with the object being named. A reconstruction of the linguistic worldview is best carried out on the synchronic plane (through questionnaires, analysis of current texts, as well as by considering the researcher’s knowledge of his or her own language). While reconstructing facts relating to the past, the researcher should have mastered the craft of the etymologist and that of the language historian, which means that the origin and history of a word should be investigated against the context in which the need for its emergence arose. These two distinct, though also related disciplines, should contribute to each other’s findings and thus facilitate an emergence of a new quality in linguistic inquiry.

Keywords

PL

etymologia; językowy obraz świata; motywacja semantyczna; kontekst kulturowy; języki słowiańskie

EN

etymology; linguistic worldview; semantic motivation; cultural context; Slavic languages

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2012
• Volume: 24
• Pages: 155-171

Contributors

author

Popowska-Taborska Hanna

• Instytut Slawistyki PAN w Warszawie

References

• Bartmiński Jerzy, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 40, 2005, s. 259-280 (przedruk [w:] Jerzy Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006, s. 229-241).
• Bartmiński Jerzy, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, 1990, s. 109-127.
• Bibliografia adnotowana lubelskiego zespołu etnolingwistycznego (do roku 2009), opr. Beata Maksymiuk-Pacek, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2009.
• Boryś Wiesław, Popowska-Taborska Hanna, Potrzeby i metody opracowywania słowników etymologicznych małych słowiańskich obszarów językowych, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria X, Językoznawstwo, Warszawa 2002.
• Boryś Wiesław, Popowska-Taborska Hanna, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, I-VI, Warszawa; SOW, 1994-2010.
• Boryś Wiesław, Stan i potrzeby badań etymologicznych w Polsce, „Rocznik Slawistyczny” LIX, Warszawa 2010, s. 9- 28.
• Boryś Wiesław, Wstęp [do:] Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 5.
• Brzozowska Małgorzata, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, wyd. drugie poprawione, Lublin 1999, s. 121-136.
• Brzozowska Małgorzata, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin 2009.
• Brzozowska Małgorzata, Etymologia w językoznawstwie, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. Jan Adamowski, Stanisława Niebrzegowska, Lublin 1999, s. 356-363.
• Brzozowska Małgorzata, Praca. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura kognitywna, [w:] Nazwy wartości, red. Jerzy Bartmiński, Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin 1993, s. 133-145.
• Budziszewska Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, wyd. drugie poprawione, Lublin 1999, s. 207-214.
• Ètimologičeskij slovar’ slavjanskich jazykov. Praslavjanskij leksičeskij fond, pod red. O. N. Trubačeva (od zesz. 33 pod red. A. F. Žuravleva), Moskva 1974 nn.
• Ètymalahičny sloŭnik belaruskaj movy, rèd. V. U. Martynaŭ, t. III, Minsk 1985, s. 200.
• Etymologický slovník jazyka staroslověnského, red. I. Janyšková, 14, Praha 2008, s. 838-839.
• Gołąb Zbigniew, Karpacki gruń, „Onomastica“ 1959, V, s. 293-309.
• Grzegorczykowa Renata, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, 1990, s. 41-49.
• Gura A. V., Ètimologičeskij kommentarij k ètimologii *nevěsta, [w:] Ètnolingvistika, onomastika, ètimologija, Materialy meždunarodnoj naučnoj konferencii, Ekaterinburg 2009, s. 74-75.
• Jakubowicz Mariola, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] Przeszłość w językowym obrazie świata, red. Anna Pajdzińska, Piotr Krzyżanowski, Lublin 1999, s. 118-127.
• Jakubowicz Mariola, Drogi słów na przestrzeni wieków. Zarys słownika motywacji semantycznych na materiale przymiotników słowiańskich odziedziczonych z prasłowiańszczyzny, Warszawa: SOW, 2010.
• Janyšková I., K některým aktuálním otázkam slovanské etymologie, „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii”, ročník 77, Praha 2008, s. 77-84.
• Mańczak Witold (rec.) Z. Babik, Pożegnanie z lasem. Nad „Słownikiem etymologicznym języka polskiego” profesora Wiesława Borysia, Kraków 2009 – „Rocznik Slawistyczny” LIX, 2010, s. 174.
• Moszyński Leszek, Miasek – dotychczas nie zauważony wyraz XVI-wiecznej polszczyzny, [w:] Symbolae slavisticae dedykowane Pani Profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej, Warszawa 1996, s. 224-225.
• Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, Dwa słowniki etnolingwistyczne – moskiewski i lubelski, [w:] Etnolingwistyka a leksykografia, red. naukowa Wojciech Chlebda, Opole 2010, s. 20-32.
• Obščeslavjanskij lingvističeskij atlas, „Serija leksiko-slovoobrazovatel’naja”, vyp. 1: Životnyj mir, Moskva 1988, nn.
• Popowska-Taborska Hanna, Blaski i cienie pracy etymologa (ze slawistycznej perspektywy), „Poradnik Językowy” 7 (676), Warszawa 2010, s. 5-13.
• Popowska-Taborska Hanna, Czy formę proca ‘labor’ uznać należy za wyłącznie łużycką? „Zeszyty Łużyckie” nr 31, Warszawa 2000, s. 64-67; przedruk [w:] tejże, Z językowych dziejów Słowiańszczyzny, Warszawa 2004, s. 331-334.
• Popowska-Taborska Hanna, Językowe wykładniki swoi - obcy w procesie tworzenia etnicznej tożsamości, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1990, s. 61-68 (wyd. II: Lublin 1999).
• Popowska-Taborska Hanna, Nowe znaleziska leksykalne w północno-zachodniej Słowiańszczyźnie, [w:] Munuscula Linguistica in honorem Alexandrae Cieślikowa oblata, Kraków 2006, s. 345-349; przedruk [w:] tejże, Z różnych półek. Prace wybrane, relacje, wspomnienia, Warszawa 2010, s. 17-20.
• Popowska-Taborska Hanna, O potrzebie słownika semantycznych paralelizmów, [w:] Paralele w rozwoju słownictwa języków słowiańskich, red. Hanna Popowska-Taborska, „Prace Slawistyczne” 71, Wrocław 1989, s. 19-26; przedruk [w:] tejże, Z różnych szuflad. Prace wybrane, relacje, wspomnienia, Warszawa 2010, s. 233-239.
• Popowska-Taborska Hanna, W poszukiwaniu językowego obrazu świata. Dom, praca, wolność, a także honor i Europa w kaszubskich dialektach i w powstającym kaszubskim języku literackim, „Etnolingwistyka”, t. 22, 2010, s. 53-71;
• Popowska-Taborska Hanna, W poszukiwaniu językowego obrazu świata. O zawiłości dziejów pojęć i wyrazów (dom, praca, wolność, honor i Europa na Kaszubach), w tomie Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, red. Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel (w druku).
• Popowska-Taborska Hanna, Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka, Wrocław 1991, Warszawa 1993 (wyd. II, fototypiczne), s. 6-13.
• Popowska-Taborska Hanna, Zagadočnyj severo-zapadoslavjanskij dialektizm zgło, źdźgło, giezło ‘rubaška’, „Ètimologija”, 2003-2005, red. Ž. Ž. Varbot, s. 178-180.
• Rozwadowski Jan, Paralele semazjologiczne, „Sprawozdania AU”, 1908, nr 6, s. 2; przedruk [w:] tenże, Wybór pism, t. 2, Warszawa 1961, s. 222.
• Rozwadowski Jan, Semazjologia, czyli nauka o rozwoju znaczeń wyrazów. Jej stan obecny i zadania, Lwów 1903, s. 4-6.
• Rzepka Ryszard, Walczak Bogdan, Stratyfikacja prasłowiańskiego dziedzictwa leksykalnego w polszczyźnie (Uwagi po lekturze Słownika prasłowiańskiego), [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Językoznawstwo, Warszawa 1992, s. 218-223.
• Schuster-Šewc H., Historisch-etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, z. 15, Bautzen 1985, s. 1157-1159.
• Siatkowski Janusz, Słowiańskie nazwy ‘twarzy’ i ‘policzka’ w świetle materiałów gwarowych i źródeł historycznych, „Rocznik Slawistyczny” LIX, Warszawa 2010, s. 91-125.
• Siatkowski Janusz, Słowiańskie nazwy wykonawców zawodów w historii i dialektach, Warszawa 2005.
• Siatkowski Janusz, Studia nad wpływami obcymi w Ogólnosłowiańskim atlasie językowym, Warszawa 2004.
• Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’ pod obščej redakciej N. I. Tolstogo, t. I (A – G) – t. IV (P – S: sito), Moskva 1995-2009.
• Sławski Franciszek, Uwagi o badaniach etymologicznych nad słownictwem słowiańskim, [w:] tenże, Slavica. Wybrane studia z językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, 1989 (przedruk [z:] Z polskich studiów slawistycznych, Prace językoznawcze i etnograficzne na IV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Moskwie 1958, Warszawa 1958).
• Słownik prasłowiański oprac. przez zespół Zakładu Słowianoznawstwa (obecnie Instytutu Slawistyki) PAN pod red. Franciszka Sławskiego, Kraków 1974 nn.
• Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I. Kosmos, cz. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, cz. 2. Ziemia, woda, podziemie, koncepcja całości i red. Jerzy Bartmiński, zast. red. Stanisława Niebrzegowska, Lublin 1996, 1999, Wyd. UMCS.
• Stieber Zdzisław, Kaszubski retk ‘przylądek’, „Język Polski”, 1959, z. 4, s. 284-285.
• Tolstaja S. M., Kul’turnaja semantika i semantičeskaja rekonstrukcija, [w:] tejże, Prostranstvo slova. Leksičeskaja semantika v obščeslavjanskoj perspektive, s. 175-187.
• Tolstaja S. M., Prostranstvo slova. Leksičeskaja semantika v obščeslavjanskoj perspektive, Moskva 2008.
• Vygonnaja L., [w:] Belaruska-pol’skija izaleksy, Minsk 1975, s. 22-27.
• Wędkiewicz S., Zur Charakteristik der rumänischen Lehnwörter im Westslavischen, Mitteilungen des Rumänischen Instituts an der Universität, I, Wiedeń 1914, s. 286-287.
• Wundt W., Völkerpsychologie, Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte, 1. Band: Die Sprache, 2. Theil, Leipzig 1900, s. 420-683.