Koniec kresowego świata – miasteczko Wołożyn i jego dzieje do 1941 r.

• Authors: Głowiński Tomasz

Title variants

EN

The end of the Eastern Borderlands – the history of the town of Wołożyn to 1941

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Województwo nowogródzkie, istniejące w latach 1921–1939, nie tylko było jednym z najbiedniejszych w II Rzeczypospolitej, ale dotykały go też liczne konflikty społeczno-narodowe i ekonomiczne, z trudnym i niekiedy gwałtownie wybuchającym sporem polsko-białoruskim i polsko-żydowskim na czele. Rolniczy charakter tego w większości bardzo mocno zacofanego regionu Polski podkreślały nie liczne i słabo tu rozwinięte miasta i miasteczka, z prowincjonalnym i nieprzekraczającym 10 tys. mieszkańców Nowogródkiem oraz największym ośrodkiem – Lidą, która miała ich 36 tysięcy. Wytyczone po I wojnie światowej nowe granice państwowe przecinały Województwo Nowogródzkie, w sposób sztuczny oddzielając je od zrośniętej z nim wcześniej Mińszczyzny. Skutkiem tego rozgraniczenia było rozdziel enie rodzin, tradycyjnych rynków i ukształtowanych historycznie krain, co potęgowało tylko zacofanie i biedę tej części Polski. Na obszarze województwa, jak chyba nigdzie indziej w okresie międzywojennym, czas zastygł w miejscu, konserwując kształtującą się wiele wieków rzeczywistość polskich Kresów Północno- -Wschodnich. Agresja sowiecka na Polskę z 17 września 1939 r. i następująca po niej okupacja tych ziem zniszczyła ten w równej mierze archaiczny, co senny, ubogi, ale i barwny w różnorodności etnicznej i kulturowej kresowy świat. Artykuł pokazuje ten koniec, zapisany we wspomnieniach polskich mieszkańców miasteczka Wołożyn, osady leżącej na styku ziemi wileńskiej, nowogródzkiej i mińskiej. Dla przybliżenia tego mało znanego w Polsce kresowego ośrodka przedstawiona też została pokrótce jego historia.

EN

The Nowogródek Voivodeship, existing in the years 1921-1939, was not only one of the poorest in the Second Polish Republic, but also had experienced multiple social, national, and economic conflicts, primarily those difficult and violently breaking out at times: Polish-Belarussian and Polish-Jewish. The agricultural character of this mostly extremely backward region of Poland could have only been highlighted by its few underdeveloped cities and towns, such as Nowogródek, with less than ten thousand inhabitants, and the biggest center – Lida, inhabited by thirty-six thousand people. The new state borders, established after World War I, split the Nowogródek Voivodeship in an unnatural way, separating it especially from Mińszczyzna (Mińsk region), thus dividing families, traditional markets, and historically formed lands, only deepening the backwardness and poverty in the region. It had been a place, like probably nowhere else in the interwar period, where time seemed to have stood still, conserving the forming over many centuries reality of Polish North-Eastern Confines. The Soviet aggression against Poland, which started on the 17th September 1939, and the ensuing occupation, destroyed this borderland world: equally archaic, drowsy, and poor, but also colorful in its ethnicity and culture. This article presents that end, as preserved in the memories of the Polish inhabitants of the town of Wołożyn, a place located at the meeting point of Wileńszczyzna (Wilno region), Nowogródczyzna (Nowogródek regon), and Mińszczyzna. In order to provide a closer look into this little known Borderland town, the author also presented, as breifly as possible, its history.

Keywords

PL

Kresy północno-wschodnie; Nowogródczyzna; Wołożyn; relacje polsko-białoruskie; relacje polsko-żydowskie; okupacja sowiecka

EN

North-Eastern Confines; Nowogródczyzna; Wołożyn; Polish-Belarussian relations; Polish-Jewish relations; Soviet occupation

• Publisher: Uniwersytet Rzeszowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
• Journal: UR Journal of Humanities and Social Sciences
• Year: 2019
• Issue: 2(11)
• Pages: 31-54

Contributors

author

Głowiński Tomasz

• Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 49, 50–139 Wrocław

References

• Dokumenty
• Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie, Korpus Ochrony Pogranicza, sygn. 182/38, Rozkazy dzienne dowództwa Brygady KOP „Nowogródek” 1939.
• Archiwum Wschodnie Ośrodka Karta w Warszawie [dalej: AWOK], AW II/928, Henryka Sapińska, Wspomnienia rodzinne, Warszawa 1991, [rkps].
• AWOK, AW II/1500. Janina Zdasień (ob. Rudak) Pamiętniki Wołożyn – czerwiec 1939– kwiecień 1940 [mps].
• AWOK, AW II/580, Irena Żurawska (ob. Gąska), Syberyjskie losy. Czternaście tysięcy kilometrów pociągiem towarowym, Jelenia Góra 1990 [mps].
• Źródła drukowane i opracowania urzędowe
• Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 XII 1931 r. Mieszkania. Gospodarstwo domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo nowogródzkie, 1938, „Statystyka Polski”, Warszawa, seria C, z. 71.
• Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej [dalej: Dz.U. RP] 1921, nr 16, poz. 93.
• Dz.U. RP 1929, nr 33, poz. 309.
• Historia Polski w liczbach, t. 1: Państwo i społeczeństwo, 2003, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
• Pierwszy powszechny spis ludności z dnia 30 IX 1921 r. Mieszkania. Gospodarstwo domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo nowogródzkie, 1926, „Statystyka Polski”, Warszawa, t. XXI.
• Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 7, cz. I: Województwo Nowogródzkie, 1923, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
• Opracowania
• Cichoracki P., 2012, Stołpce–Łowcza–Leśna 1924. II Rzeczpospolita wobec najpoważniejszych incydentów zbrojnych w województwach północno-wschodnich, Łomianki.
• Drozdowski M.M., 1988, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Polska odrodzona 1918–1939, red. J. Tomicki, Warszawa.
• Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958. 1960, Warszawa.
• Głowiński T., 2017, Na straży Bramy Smoleńskiej, Pułk KOP „Wołożyn” 1929–1939, Wrocław.
• Głowiński T., 2008/2009, Zapomniany garnizon. Oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza w wieńcu w latach 1924–1939, Wrocław.
• Grzelak C.K., 2008, Kresy w czerwieni 1939. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę, Warszawa.
• Iwanow M., 1991, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa–Wrocław.
• Keller D., 2015, Koleje na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej – między potrzebami klientów i możliwościami ich realizacji (studium wstępne) [w:] Kresy Wschodnie.
• Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich kresów, red. T. Głowiński, Wrocław.
• Kirwiel E., 2012, Gospodarka Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej: uwarunkowania rozwoju, reformy ekonomiczne, „Studia z Historii Społeczno--Gospodarczej XIX i XX wieku”, t. 10.
• Koszaleu M., 2009, Formirowanie pogljadau biełaruskał na Polszczu i Paljakau u XX stoljeti [w:] Polska i Białoruś w XX wieku. Z dziejów Europy Środkowo--Wschodniej, red. E. Czapiewski, G. Strauchold, Wrocław.
• Krajewski K., 2018, Nowogródczyzna naszych ojców. Województwo Nowogródzkie II RP, Warszawa.
• Krupska A., 1976, Montwid, Polski słownik biograficzny, t. XXI, z.. 91, Wrocław.
• Landau Z., Tomaszewski J., 1999, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa.
• Majcher-Ociesa E., 2015, Kresy Wschodnie w polityce interwencjonizmu względem przemysłu II Rzeczypospolitej (wybrane zagadnienia) [w:] Kresy Wschodnie. Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich kresów, red. T. Głowiński, Wrocław.
• Malewski C., 2016, Rodziny szlacheckie na Litwie w XIX wieku, Powiaty lidzki, oszmiański, wileński, Warszawa.
• Mironowicz E., 2010, Białorusini w Polsce 1919–2009 [w:] Białorusini, red. T. Zaniewska, Warszawa.
• Narkowicz L., 2010, Tyszkiewiczowie z Waki, Warszawa.
• Narkowicz L., 2013, Muzealnicy i kolekcjonerzy. Zbiory rodziny Tyszkiewiczów i ich rola w zaborze rosyjskim, Wrocław.
• Nowogródzkie. Praca zbiorowa wydana staraniem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1926, red. W. Borowy, Warszawa.
• Ochał A., 2018, Tarcza II Rzeczypospolitej. Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939, Warszawa.
• Piasecki S., 2013, Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy, Łomianki.
• Powiat oszmiański, 1897, zebrał i wydał C. Jankowski, cz. 2, Kraków.
• Radziewicz J., 2008, Adam Loret – pierwszy dyrektor lasów państwowych, „Rolniczy Magazyn Elektroniczny”, nr 25.
• Semkowicz W., 1913, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r.1413. „Miesięcznik Heraldyczny”, R. 6.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1885, t. 6, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1893, t. 13, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa.
• Volozhin. The city, its people and the “ETZ HAYIM” Yeshiva, 2004, ed. E. Leoni, Tel-Aviv.
• Wierzbicki M., 2000, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polskobiałoruskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa.
• Wierzbicki M., 2007, Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939 [w:] Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno--wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941, red. M. Wierzbicki, Warszawa.
• Wilno i Wileńszczyzna w pamiętnikach z czasów I wojny światowej (materiały ze zbiorów wileńskich i londyńskich), 2014, oprac. M. i M. Przeniosło, Kielce.
• Winnicki Z.J., 2005, Szkice kojdanowskie. Kojdanowsko-Polski Rejon Narodowościowy w BSSR, Wrocław.
• Woźniak H., 2001, Obrona Węgierskiej Górki w 1939 roku, Żywiec.
• Wróbel P., 1990, Kształtowanie się białoruskiej świadomości narodowej a Polska, Warszawa.
• Strony internetowe:
• http://cbr.gov.pl/rme-archiwum/2008/rme25/dane/24_1.html (dostęp: 11.06.2019)
• http://dworypogranicza.pl/index.php/litwa/73-waka-trocka (dostęp: 11.06.2019)
• http://www.jhi.pl/psj/Chaim_ben_Icchak_(Izaak)_z_Wolozyna (dostęp: 11.06.2019)
• http://www.jhi.pl/psj/jesziwa_w_Wolozynie (dostęp: 11.06.2019)
• http://shtetlroutes.eu/pl/wolozyn-karta-dziedzictwa-kulturowego/ (dostęp: 11.06.2019)
• http://www.sejm-wielki.pl/b/12.273.962 (dostęp: 11.06.2019)
• http://www.sejm-wielki.pl/b/cz.I003425 (dostęp: 11.06.2019)
• https://kresy24.pl/janina-garbacz-wspomnienia-z-kresow-3/ 8.10.2014 (dostęp: 11.06.2019)
• https://kresy24.pl/szpak/ (dostęp: 11.06.2019)
• https://vedaj.by/index.php/pl/miasta/minsk/wal/wolozyn (dostęp: 11.06.2019)
• https://www.tysol.pl/a11354-18-wrzesnia-1939-r-%E2%80%93-bolszewicka-rewolta-w-
• Skidlu-na-Grodzienszczyznie (dostęp: 11.06.2019)