Religijność ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w drugiej połowie XIX i XX wieku (do 1939) - wybrane problemy

• Authors: Nowak Mariusz

Title variants

EN

Piety of noblemen between Vistula and Pilica since the secondo half of XIX century to 1939 - selected problems

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł prezentuje przejawy religijności ziemiaństwa w drugiej połowy XIX wieku i pierwszych dekadach kolejnego stulecia. Charakteryzuje się utrwalony kanon rytualistyki, ceremoniału i zwyczajów. Wskazuje na podłoże religijności, której źródła leżały w zagrożeniach dla dotychczasowej dominującej pozycji większej własności, wywołanych przemianami ekonomicznymi i emancypacją innych sfer społecznych. Artykuł wskazał, iż starano się podtrzymać swą pozycję w wymiarze religijnym, poprzez przewodzenie dozorowi kościelnemu, uroczystościom religijnym w czasie wizytacji biskupa czy podkreślanie bliskich relacji z miejscowym proboszczem. Ziemiaństwo swą religijność demonstrowało także wspieraniem materialnym rodzimej parafii i instytucji dobroczynnych, działających pod egidą Kościoła. W zakończeniu tekstu wskazano, iż druga wojna światowa i okupacja niemiecka skutkowała częściową destrukcją tradycyjnego ładu społecznego i moralnego; niemniej gros środowiska starała się podtrzymywać dawny model religijności.

EN

The article presents manifestations of piety of Polish nobility in the second half of XIX century and the first decades of the following century. There is a fixed canon of rites, ceremonies and customs. The sources of piety are to be found in threats to the hitherto dominant position of large-scale property posed by economic change and emancipation of different strata of society. The paper proved that noblemen sought to maintain their position in society’s religious life by fulfilling the task of ecclesiastic overseeing, presiding over religious ceremonies during a bishop’s visit as well as by underscoring close relations to a local parson. The noblemen also showed their piety by materially supporting their local parish and charity organizations operating under church’s banner. At the end of the paper it was showed that WWII and German occupation resulted in partial destruction of a traditional social and moral order. Still, a lot of nobility tried to maintain the old model of piety.

Keywords

PL

ziemiaństwo; religijność; katolicyzm

EN

noblemen; piety; Catholicism

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2018
• Volume: 129
• Pages: 265-292

Contributors

author

Nowak Mariusz

References

• Prasa
• „Gazeta Kielecka” 1903, nr 76, z 27 IX.
• „Gazeta Rolnicza” 1928, nr 45-46, z 1 XII.
• „Kronika Diecezji Sandomierskiej” R. 6: 1913, nr 7.
• „Wielkopolska Ilustracja” 1930, nr 39, z 30 VI.
• Pamiętniki i wspomnienia
• Franciszka Starowieyskiego opowieść o końcu świata, czyli reforma rolna, pisała K. Uniechowska, Warszawa 1994.
• Karski J., Moje gniazdo rodzinne, „Spotkania z Zabytkami” 1988, nr 5, s. 7-11.
• Kieleccy bohaterowie 1905-1907. Relacje Jana Partyki, Piotra Wiślickiego i Cecylii Stodółkiewicz-Fiołek, oprac. B. Szabat, M. Nowak, Kielce 2003.
• Nekrolog Michała Karskiego, „Warszawianka” 1928, nr 185, z 7 VII, s. 3.
• Nurowski K., Był dwór… Obraz wsi i dworu w świetle pamiętników rodziny Bukow-skich z lat 1843-1939, Kielce 2000.
• Okupacja widziana z dworu wlonickiego. Stanisław Turnau. Pamiętnik z wojny 1939-1945. Wyb. i oprac. J. Gapys, Kielce 2014.
• Okupacyjna noc. Ziemiaństwo kieleckie o wojnie i okupacji. Wybór z memuarystyki ziemiańskiej. Wybór i oprac. J. Gapys, Oświęcim 2017.
• Pamiątka po śp. Andrzeju Deskurze ofiarowana jego dzieciom, wnukom i przyjacio-łom, Kraków 1903.
• Popiel W., Pamiętniki, t. 2, Kraków 1915.
• Radziwiłł K. M., Pamiętniki. Od feudalizmu do socjalizmu bezpośrednio, Warszawa 2000.
• Świat dziecka ziemiańskiego. Antologia źródeł. Oprac. N. Kapuśniak-Kmiecik, J. Kita, Łódź 2012.
• Słowniki, katalogi
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 1, z. 12, Warszawa 1953.
• Słownik socjologiczny, red. G. Marshall, Warszawa 2003.
• Stolarski T., Znani i nieznani ziemi jędrzejowskiej, t. 1, Słupia 2009.
• Stolarski T., Znani i nieznani ziemi włoszczowskiej, Włoszczowa 2000.
• Świętokrzyski Słowik Biograficzny, t. 2: 1795-1918, red. J. Szczepańskiego, Kielce 2009.
• Ziemianie polscy XX wieku. Życiorysy, t. 1, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1992; t. 2, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1994; t. 3, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1996; t. 10, kom. red. T. Epstein, Warszawa 2013.
• Monografie
• Biliński P., Moszyńscy. Studium z dziejów łoniowskiej linii rodu z XIX wieku, Kraków 2006.
• Borkiewicz S., Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrze-jowskiego, Kielce 1937.
• Domański T., Postawy społeczno-polityczne duchowieństwa diecezji kieleckiej w latach 1864-1914, Kielce 2008.
• Gapys J., Postawy społeczno-polityczne ziemiaństwa w latach 1939-1945 (na przykła-dzie dystryktu radomskiego), Kielce 2003.
• Ks. Józef Rokoszny (1870-1931). Życie i dzieło, red. K. Burek, Sandomierz 2003.
• Kubicki P. ks., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915, Sandomierz 1933.
• Lange T. W., Zakon Maltański w Drugiej Rzeczypospolitej 1919-1939, Poznań 2000.
• Leitgeber S., Morawscy herbu Nałęcz I. 600 lat dziejów rodziny, Poznań 1997.
• Markowski M. B., Obywatele ziemscy w województwie kieleckim 1918-1939, Kielce 1993.
• Obyczaje polskie: od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2004.
• Olszewski D., Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996.
• Pruszak T. A., O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świat Bożego Narodzenia i Wiel-kiej Nocy w kręgu ziemiaństwa polskiego w drugiej połowie XIX i w pierwszej po-łowie XX wieku, Warszawa 2006.
• Popiel P., Popielowie herbu Chościak. Rys historyczny, Kraków 1936.
• Popielowie herbu Sulima z przydomkiem Chościak, opr. W. R. Brociek, b. r. w.
• Pruszak T. A., Tradycje karnawałowe, ślubne dożynkowe i inne, Warszawa 2012.
• Przybyszewski S. M., Ziemianie. Pałace, dwory i dworki nad Nidą, Nidzica i Szre-niawą, Kazimierza Wielka 2012.
• Rudnicki S., Ziemiaństwo polskie w XX wieku, Warszawa 1996.
• Siekierski S., Kultura szlachty polskiej w latach 1864-2001, Pułtusk 2003.
• Skałkowski A. M., Aleksander Wielopolski (1803-1877) w świetle archiwów rodzin-nych, t. 2, Poznań 1947.
• Stanaszek B. ks., Duchowieństwo diecezji sandomierskiej w latach 1918-1939, Lublin 1999.
• Szabat B., Szkolnictwo początkowe Kielc i powiatu kieleckiego w latach 1864-1915, Kielce 1983.
• Ślęzak R., Dekanat włoszczowski (1867-1918), Kielce 2004.
• Wiśniewski J., ks., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczow-skiem, skalbmierskiem i wiślickiem, kom. red. D. Olszewski et al., Kielce 2000.
• W szlacheckim Piekoszowie. Monografia historyczno-gospodarcza gminy Piekoszów, red. E. Kosik, R. Nadgowski, Kielce 1996.
• Artykuły naukowe
• Banaszak M., Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny, [w:] II Krajowy Kongres Eucharystyczny, red. S. Napierała, Poznań 1987, s. 12-15.
• Gadecka K., Życie codzienne ziemiaństwa w międzywojniu (1918-1939) na przykładzie rodziny Broel-Platerów z Białaczowa, [w:] Z życia codziennego codziennego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI-XX wieku, Studia, red. J. Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Kielce 2010, s. 102.
• Gapys J., Mentalność ziemiaństwa polskiego w dystrykcie radomskim 1939-1945, [w:] Z życia codziennego codziennego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI-XX wieku. Studia, red. J. Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Kielce 2010, s. 168.
• Gapys J., Religijność i jego przejawy w życiu ziemiaństwa polskiego w dystrykcie radomskim 1939-1945, [w:] Z życia religijnego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI-XX w., red. J Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Kielce 2014, s. 179.
• Gapys J., Życie codzienne ziemiaństwa w dystrykcie radomskim w latach 1939-1945. Wybrane problemy, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne” 2001, t. 2, s. 155.
• Gąsowski T., Jerzego Moszyńskiego poglądy na wieś, rolnictwo i zagadnienia gospo-darcze, [w:] Dwór-wieś-plebania na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, pr. zbior., Kielce 2003, s. 93-95.
• Hajduga T., Życie religijne w dekanacie jędrzejowskiego w dwudziestoleciu między-wojennym w świetle sprawozdawczości duszpasterskiej, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Kielecczyzny, red. W. Caban, Kielce 1998, s. 238-240.
• Jedynak K., Postawy i zachowania duchownych pochodzących ze środowiska ziemiań-skiego na przełomie XIX i XX wieku – na przykładzie Kielecczyzny, [w:] Z życia re-ligijnego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI-XX w., red. J Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Kielce 2014, s. 127.
• Jelski A., Rodzina Jelskich herbu Pielesz. Właściciele Ignatycz i Szumska, „Almanach Staszowski” 2002, t. 4, s. 205.
• Kaczanowski L., Sanktuaria w Świętokrzyskiem, [w:] Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, praca zbior., Kielce 1991, s. 74-86.
• Kruczkowska M., Ziemianie opatowscy o sobie, wojnie i okupacji po 40 latach, [w:] Ziemiaństwo polskie 1920-1945: studia z dziejów ludzi i warstwy, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1988, s. 320.
• Malinowska I., Gautier Jerzy (1874-1941), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Kraków 1948, s. 310.
• Markowski M. B., Ziemiaństwo w województwie kieleckim a Kościół (1918-1939), [w:] Społeczno-kulturalna działalność Kościoła katolickiego w Polsce XIX i XX wieku, red. R. Renz, M. Meducka, Kielce 1994, s. 136.
• Nowak M., Wzorce osobowe ziemian w kazaniach pogrzebowych w dobie zaborów (na przykładach z terenu między Wisłą a Pilicą), „Między Wisłą a Pilicą. Studia i Materiały Historyczne” 2014, t. 15, s. 95-107.
• Olszewski D., Stan i perspektywy badań nad religijnością XIX i początku XX wieku, „Nasza Przeszłość” 1983, t. 59, s. 5-43.
• Pająk J. Z., Zjednoczenia Stronnictw Niepodległościowych (styczeń-sierpień 1915 roku), „Studia Humanistyczno-Społeczne” 2005, t. 1, s. 105.
• Przegaliński A., Dzień codzienny i dzień odświętny dworu ziemiańskiego po powstaniu styczniowym, [w:] Studia z dziejów ziemian lubelskich w XIX i XX wieku, red. A. Koprukowniak, Lublin 2002, s. 78-80.
• Przeniosło M., Wielopolscy z Chrobrza a społeczności lokalne (w świetle korespon-dencji rodzinnej z lat 1918-1939), [w:] Dwór a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, M. Przeniosło, Kielce 2008, s. 355.
• Red., Karski Michał (1869-1928), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 12, Wrocław 1966, s. 133.
• Szabat B., Ziemiaństwo wobec ochronek przyfolwarcznych w Królestwie Polskim na początku XX wieku – na przykładzie guberni kieleckiej, [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, Kielce 1999, s. 109-131.
• Święcich K., Religijność oraz moralność w dekanacie pińczowskim w dwudziestoleciu międzywojennym, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne” 2015, t. 16, s. 67-68.
• Wanke E., Książę Ferdynand Radziwiłł. Między lojalizmem a patriotyzmem, [w:] Lojalizm czy realizm? Polacy wobec władzy rosyjskiej w XIX wieku, red. M. Nowak, J. Szczepański, Warszawa 2013, s. 140-141.
• Wanke E., Pelagia z Sapiehów księżna Radziwiłłowa (1844-1929), właścicielka dóbr Chycza, Oksa i Pawęzów, [w:] Szlachta i ziemianie między Wisłą a Pilicą w XVI-XX wieku. Studia z dziejów społeczno-gospodarczych, red. J. Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Kielce 2008, s. 186.
• Związek J., Ks. Andrzej Huszno i jego grupy wyznaniowe, [w:] Aktywność społeczno-kulturalna Kościołów i grup wyznaniowych w Polsce XIX i X wieku, red. M. Me-ducka, R. Renz, Kielce 1995, s. 165.