Dzieje parafii unickiej p.w. św. Demetriusza Męczennika w Nedeżowie w świetle XVIII-wiecznych wizytacji kościelnych

• Authors: Frykowski Janusz Adam

Title variants

EN

The history of St Demetrius the Great Martyr Uniate church in Nedezów in the light of 18th century church visitations

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Dzisiejszy Nedeżów położony jest w gminie Tomaszów Lubelski, w północnej części powiatu tomaszowskiego, w województwie lubelskim. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1409 roku. W okresie staropolskim administracyjnie związana była z powiatem i województwem bełskim. Po I rozbiorze Polski znalazła się w monarchii Habsburgów, w okresie napoleońskim w Księstwie Warszawskim, a po Kongresie Wiedeńskim w zależnym od Rosji Królestwie Polskim. Pierwotnie funkcjonowała tam parafia prawosławna, a po zawarciu unii brzeskiej, unicka. Jako samodzielna jednostka kościelna przetrwała do końca XVIII wieku, kiedy została przez władze austriackie zdegradowana do miana cerkwi filialnej i włączona do parafii w Typinie, w której funkcjonowała do likwidacji unii. Przez pierwszy okres funkcjonowania parafia w Nedeżowie organizacyjnie przynależna była do dekanatu tyszowieckiego, a pod koniec XVII wieku do nowoutworzonej protopopii tomaszowskiej. Analizując protokoły powizytacyjne biskupów chełmskich, przedstawiono wygląd świątyni parafialnej i jej wyposażenie, a także zmiany jakie zachodziły w tym zakresie w badanym okresie. Ustalono, ze parochowi do utrzymania służyły grunty orne i łąki, dzięki którym prowadził gospodarstwo, a ponadto różnorodne opłaty od wiernych. Duchowny miał do swojej dyspozycji niewielką plebanię wraz z zabudowaniami gospodarczymi. W miarę możliwości określono beneficjum cerkiewne i pokazano zachodzące w nim zmiany w badanym okresie. Na koniec zwrócono uwagę na liczbę wiernych oraz odtworzono liczbę duszpasterzy pracujących w tej parafii.

EN

Nedezów is a small country village located in Tomaszów Lubelski gmina (commune) in the northern part of Tomaszów poviat in Lubelskie Province. The first written record dates back to 1409 in which time, administratively, it belonged to the Duchy of Belz and later to the Belz Voivodeship. After the first partition of the Kingdom of Poland it was annexed by the Habsburg Empire whereas during the Napoleon era it fell into the territory of the Duchy of Warsaw and later as a result of the compromise of the Congress of Vienna it belonged to the Kingdom of Poland (Congress Poland), which remained totally under Russian control. The original parish was the Eastern Orthodox parish, which, after the Treaty of Brest became the Uniate parish. As an independent church unit it functioned on until the end of 18th century, when it was degraded to a subsidiary Orthodox church and incorporated into the parish of Typin in which it operated until the liquidation of the Uniate. At first, administratively, the parish in Nedezów belonged to the Deanery of Tomaszów and at the end of 17th century to the newly created Protopopia of Tomaszów. Having analyzed post- visitation protocols left by Chelm Bishops the look as well as fittings and ancillary equipment of the parish church is recounted as well as any changes in the period of this research. It has been determined the paroch (parish priest) had some arable land as well as grassland at his disposal to support himself, furthermore, he collected various ecclesiastical fees from his parishioners. There was also a small presbytery with ancillary buildings. As far as it is possible, the parish ecclesiastical benefice and its fluctuation in the period of this research is determined. Furthermore, the number of worshipers and priests residing in this particular parish is defined.

Keywords

PL

Parafia; Cerkiew; Paroch; Unici; Uposażenie; Paramenty; Argentaria; utensylia

EN

Uniate parish; Orthodox church; paroch (parish priest); Uniates; church’s endowment; paraments; argentaria; utensils

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
• Journal: Rocznik Teologiczny
• Year: 2015
• Volume: 57
• Issue: 3
• Pages: 319-346

Contributors

author

Frykowski Janusz Adam

References

• Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, T. VII, cz. 1, Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego, Warszawa 1902.
• Bieńkowski L., Diecezja prawosławna, [w:] Encyklopedia katolicka, red. R. Łukaszyński, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1988, T. III, kol. 132.
• Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, T. II, Kraków 1970.
• Bieńkowski L., Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), [w:] Roczniki Humanistyczne, 7 (2), 1960, s. 156-187.
• Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934.
• Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596-1996: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., red. S. Alexandrowicz i T. Kempa, Toruń 1998.
• Dydycz A.P., Opisanie odnalezienia relikwii św. Jozafata Kuncewicza na tle jego życia oraz dziejów doczesnych szczątków, [w:] Rocznik Bialskopodlaski, 12, 2004, s. 159-176.
• Dylągowa H., Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa 1996.
• Dziedzictwo Unii Brzeskiej, red. R. Dobrowolski, M. Zemło, Lublin-Supraśl 2012.
• Gil A., Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm, 1999.
• Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia i materiały z dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, Lublin 2005.
• Gil A., Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII wieku, [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, T. 5, red. S. Stępień, Przemyśl 2000, s. 29-61.
• Gil A., Chełmska Diecezja Unicka w okresie rządów biskupa Jakuba Suszy (1649-1687), [w:] Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie (Materiały z Międzynarodowej Konferencji „Sztuka Sakralna Pogranicza”, Lublin 13-15.10.2005 r.), red. S. Batruch, R. Zilionko, Lublin 2005.
• Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów 2014.
• Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
• Górak J., Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.
• Górak J., Dawne cerkwie drewniane w dawnym województwie zamojskim, Zamość 1984.
• Ihnatowicz I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, cz. I, Warszawa 1967.
• Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań-Warszawa-Lublin 1958.
• Karbownik M., Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285-1918, Lublin 1995.
• Karbownik M., Opodatkowanie duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998.
• Karbownik M., Ciężary stanu duchownego na rzecz państwa od roku 1381 do połowy XVII wieku, Lublin 1980.
• Kość J., Słownictwo regionalne w XVII-XVIII-wiecznych księgach miejskich wschodniej Lubelszczyzny, w: Studia językoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, red. W. Boryś, T. 13, Wrocław 1988, s. 57-102.
• Kołbuk W., Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992.
• Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998.
• Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.
• Koziej J., Parafia, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz, Lublin 2010, kol. 1324-1326.
• Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
• Kumor G. , Geneza i zawarcie unii brzeskiej, w: Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. R. Łużnego, F. Ziejki, A. Kępińskiego, Kraków 1994, s. 26-44.
• Lewandowski J., Greckokatolicka diecezja chełmska w realiach polityczno-ustrojowych Księstwa Warszawskiego, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia, 62, Lublin 2007, s. 77-84.
• Librowski S., Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1, Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, T. 1, Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny, [w:] Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 8, 1964, s. 5-186.
• Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, T. 1, Warszawa 1906.
• Likowski E., Unia brzeska, Warszawa 1907.
• Linde S.B., Słownik języka polskiego, T. 6, Lwów 1860.
• Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, [w:] Zeszyty Naukowe KUL, 5 (3), 1962.
• Markunas A., Uczitiel T., Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001.
• Mironowicz A, Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII wieku, [w:] Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Warszawa 1993.
• Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich. Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979.
• Niedźwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2004.
• Nowodworski M., Parafia, [w:] Encyklopedia kościelna, red. M. Nowodworski, Warszawa 1892, s. 200.
• Półćwiartek J., Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XIX wieku, Rzeszów 1974.
• Snela B., Kolory liturgiczne, [w:] Encyklopedia katolicka, red. B. Migut, A. Szostek, R. Sawa, K. Gwóźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Lublin 2002, T. 9, kol. 385-386.
• Seniuk B.M., Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki cerkiewnej oraz organizacji Kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie protokołów wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, T. 5, Przemyśl 2000, s. 309-346.
• Słownik polsko-cerkiewnosłowiańsko-ukraiński Teodora Witwickiego z połowy XIX wieku, oprac. J. Dzendzeliwski, Warszawa 1997.
• Soczyński K., 400-lecie unii brzeskiej, Warszawa 1996.
• Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997.
• Swieżawski A., Nadanie ziemi bełskiej Siemowitowi IV, [w:] Przegląd Historyczny, 72 (2), 1981.
• Sygowski P., Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzonej w latach 1720-1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, [w:] Studia archiwalne, II, Lublin 2007, s. 199-232.
• Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005.
• Turnau I., Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999.
• Unia brzeska 1596 r. Geneza i skutki. Katalog wystawy, Toruń 1997.
• Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum, red. A. Hejda, Radom 1998.
• Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Wrocław 1994.
• Vodnik F., Słownik polsko-słoweński, Lublana 1977.
• Wiśniowski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965.
• Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, T. I, Kraków 1966, s. 237-238.
• Wiśniowski E., Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce, [w:] Studia Theologica Varsaviensia, 7, 1969.
• Wójcik E., Fundacja, [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski, T. V, Lublin 1989, kol. 760-761.
• Wyczawski H.E., Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956
• Zajda A, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 roku), Warszawa 1979
• Бреcтская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI-первой половине XVII в., ч. 1: Бреcтская уния 1596 г. Исторические причины, Pед. Б. Флоря, Москва 1996.
• Бреcтская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссиив конце XVI-первой половине XVII в., ч. 2: Бреcтская уния 1596 г. Исторические последствия события, ред. Б. Флоря, Москва 1996.
• Дмитриев М., Брестская уния в исследованиях польских и российских историков, [w:] Российско-польские научные связи в XIX- XX вв., редкол. В. Волков, Л. Марней, Б. Носов, Москва 2003.
• Дмитриев М., Между Римом а Царьградом, Генезис бреcтской церковной унии 1595-1596 гг., Москва 2003 [Труды Исторического Факультета МГУ, 22, ред. С. Карпов-Серия II, Исторические Исследования, 7].
• Cлободян B., Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005.
• Турилов А., Флоря Б., К вопросу об исторической альтернативе Брестской унии, [w:] Брестская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI-первой половине XVII в., ч. 2: Бреcтская уния 1596 г. Исторические последствия события, Pед. Б. Флоря, Москва 1996.
• Хрусцевич Г., История Замойского собора (1720 года), Вильнa 1802.