Wpływ idei Komisji Edukacji Narodowej na organizację szkolnictwa w Rosji w pierwszej połowie XIX wieku

• Authors: Szmyt Andrzej

Title variants

EN

The Influence of the Ideas Propagated by the National Education Commission on the Educational System in Russia in the First Half of the 19th Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Po likwidacji Komisji Edukacji Narodowej i utracie niepodległości, już na początku XIX wieku w warunkach niewoli rosyjskiej myśli i koncepcje KEN z powodzeniem wykorzystywali Adam Jerzy Czartoryski, Hieronim Stroynowski, Hugo Kołłątaj, Tadeusz Czacki i wielu innych. Z jednej strony brali oni udział w reformowaniu szkolnictwa rosyjskiego, w dużej mierze opierając się na założeniach i ideach KEN, z drugiej starali się w jego strukturze zachować, a nawet rozwinąć szkoły polskie. Dzięki temu idee KEN ukształtowane w obliczu upadku Państwa Polskiego mogły uświadomić Rosjanom, że podstawy nowoczesnego systemu oświaty dali im przedstawiciele narodu przez nich podbitego. Specyfiką tego systemu był podział kraju na okręgi szkolne, które zostały utworzone przy uniwersytetach. Jednym z owych okręgów był Wileński Okręg Szkolny (Naukowy), w którym obowiązywał polski język nauczania. Tym samym, najważniejszym ośrodkiem naukowym ziem litewsko-ruskich stał się Cesarski Uniwersytet Wileński, a pod zwierzchnictwo uczelni wileńskiej przeszły wszystkie placówki oświatowe w zaborze rosyjskim, w tym częściowo również te, które wcześniej podlegały Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. Pod opieką odnowionego uniwersytetu znalazły się więc zarówno dawne szkoły KEN, które przetrwały zawieruchę rozbiorów, jak i nowe, powstałe w okresie funkcjonowania Wileńskiego Okręgu Naukowego. Taki stan rzeczy trwał niemal trzydzieści lat, praktycznie do wybuchu powstania listopadowego. Wówczas zamknięto większość szkół polskich, a Wileński Okręg Narodowy został zlikwidowany. Upadek powstania stanowił więc zarówno symboliczny, jak i faktyczny kres funkcjonowania idei KEN na terenie Imperium Rosyjskiego. Struktura szkolnictwa oparta na dawnej koncepcji KEN jednak pozostała.

When the National Education Commision ceased functioning and Poland had lost its independence as early as in the beginning of the 19h century under Russian rule, ideas and concepts that had been propagated by the Commision were successfully implemented by Adam Jerzy Czartoryski, Hie­ronim Stroynowski, Hugo Kołłątaj, Tadeusz Czacki and many others. On the one hand, they contributed to the reforms of the Russian educational system, where such reforms were largely based on the premises and ideas of the Commission; on the other hand, said thinkers attempted to preserve, and even develop Polish schools within this system. Consequently, the ideas of the National Education Commision developed on the eve of the fall of Poland made the Russians realize that the representatives of the conquered nation had provided Russia with the basis of a modern educational system. The uniqueness of this system was the division of the country into school districts that were created at universities. One of them was the Vilnius School District where Polish was the language of schooling. Thus, the Imperial University of Vilnius became the most important academic centre in the Lithuanian-Russian state. The University of Vilnius assumed authority over all educational institutions in the Russian Partition, including some of those that had been earlier subordinated to the Main Crown School in Kraków. The renamed University of Vilnius thus supervised both schools previously established by the National Education Commission that had survived the turmoils of partitions and new ones created when the Vilnius School District began to function. Such an organizational structure lasted for nearly thirty years until the outbreak of the November Uprising. Then, most Polish schools were closed down and the Vilnius School District was dissolved. The fall of the Uprising marked both a symbolic and actual end to the ideas of the National Education Commission for the Russian Empire. However, the school organizational structure based on the old conception of the Commission remained intact.

Keywords

PL

Komisja Edukacji Narodowej; pierwsza połowa XIX w.; szkolnictwo w Imperium Rosyjskim; Wileński Okręg Szkolny; Adam Jerzy Czartoryski

EN

National Education Commission; first half of the 19th century; education in the Russian Empire; The Vilnius School District; Adam Jerzy Czartoryski

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Studia Paedagogica Ignatiana
• Year: 2016
• Volume: 19
• Issue: 3
• Pages: 55-78

Dates

online

2016-12-23

Contributors

author

Szmyt Andrzej

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Humanistyczny, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Zakład Historii XIX wieku

References

• Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie, sygn. 819 i 1046.
• Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps III 3296.
• Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, fond (zespół) 2, sygn. KC 57, 293, 306, 645.
• Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, fond 710, opis 1, dzieło 69, 98-99, 292, 294, 298, 310, 488, 612-615; fond 707, opis 1, dzieło 558-587a; opis 314(1818), dzieło 20; opis 316, dzieło 32.
• Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, fond 567, opis 2, dzieło 32, 1631, 1634, 2063, 2073, 2074, 2298, 2720, 6511; fond 721, opis 1, dzieło 9, 359, 525-528, 36598, 36632.
• Rosyjska Biblioteka Narodowa w St. Petersburgu, fond 18, sygn. 510.
• [Czartoryski A.J.], Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadon, przedmowa K. de Mazade, przeł. K. Scipio, T. 1, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1904.
• Gubrynowicz B., Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego do Tadeusza Czackiego (1806–1811), Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno 1929.
• [H. Kołłątaj], X. Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim wizytatorem nadzwyczajnym szkół, w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej; przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w trzech rzeczonych guberniach. Z rękopismu wydał F. Kojsiewicz, T. 1, [s.n.], Kraków 1844.
• Korniłow I., Sbornik Materiałow dla istorii proswieszczenija w Rossiji, T. 2, [s.n.], St. Petersburg 1897.
• Osiński A., O życiu i pismach Tadeusza Czackiego Taynego Radźcy Jego Imperatorskiey Mości..., [s.n.], Krzemieniec 1816.
• Rożdiestwienskij S. W., Istoriczeskij obzor dejatelnosti Ministerstwa Narodnogo Proswieszczenija, [s.n.], St. Petersburg 1902.
• Sbornik Rasporiażenij po Ministerstwu Narodnogo Proswieszczenija, T. 1, 1802–1834, [s.n.], St. Petersburg 1866.
• Ukaz Aleksandra I, Imperatora do Rządzącego Senatu względem urządzenia nauk i szkół, w państwie rosyjskim, „Nowy Pamiętnik Warszawski”, R. 1803, T. 10, Warszawa 1803, s. 175–185.
• Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej: rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773–1793). Zebrał i zaopatrzył
• wstępem krytycznym oraz przypisami Józef Lewicki, Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego. Komisja do badań dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce, M. Arct, Kraków 1925.
• Ustawy czyli ogólne postanowienia Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego i Szkół jego wydziału [z 18 maja 1803 r.], „Nowy Pamiętnik Warszawski”, R. 1803, T. 11, Warszawa 1803, s. 336–363.
• Ustawy dla Szkół Parafialnych w Guberniach Wołyńskiey, Kijowskiey i Podolskiey... z 31 sierpnia 1807 r., [s.n.], [b.m.r.w.].
• Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły Rzeczypospolitej przepisane, wyd. J. Lubczyński, Księg. Naukowa, Lwów 1930.
• Ustawy Kommissyi Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Wydane z oryginału ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Pierwsze pełne wydanie z tabelami i wzorami od 1783 roku. red. naukowa K. Bartnicka, Wyd. MEN, Warszawa 2015.
• Ambros M., Zarys statystyczny szkół wydziału wileńskiego, [s.n.], Wilno 1939.
• Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, [s.n.], Petersburg 1862.
• Bartnicka K., Ustawy dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Polski kodeks szkolny z XVIII wieku, opublikowany w 1783 r. przez Komisje Edukacji Narodowej. (Wprowadzenie do nowego wydania), w: Ustawy Kommissyi Edukacji Narodowej dla Stanu Akademic­kiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Wydane z oryginału ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Pierwsze pełne wydanie z tabelami i wzorami od 1783 roku. red. naukowa K. Bartnicka, Wyd. MEN, Warszawa 2015, s. 9–53.
• Bartnicka K., Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, PZWS, Warszawa 1973.
• Bazylow L., Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX w., Ossolineum, Wrocław 1973.
• Beauvois D., Adam Jerzy Czartoryski jako kurator wileńskiego okręgu naukowego, „Przegląd Historyczny” 1974, T. 55, z. 1, s. 61–85.
• Beauvois D., Wilno. Polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832, Wyd. UWr., Wrocław 2010.
• Bieliński J., Uniwersytet Wileński (1579–1831), T. 1-3, Kraków 1899–1900.
• Danowska E., Tadeusz Czacki 1765-1813. Na pograniczu epok i ziem, Wyd. PAU PAN, Kraków 2006.
• Dunin-Karwicki J., Szkice obyczajowe i historyczne, Geberthner i Wolff, Warszawa 1882.
• Dybiec J., Tradycje Komisji Edukacji Narodowej na ziemiach litewsko-ruskich w pocz. XIX wieku, w: Na przełomie wieków. Studia z dziejów KEN, „Studia Pedagogiczne”, R. 29, Wrocław 1973, s. 181–222.
• Handelsman M., Adam Czartoryski, T. 1, TNW, Warszawa 1948.
• Kallenbach J., Kuratorya Wileńska (1803–1823), „Biblioteka Warszawska” 1904, T. 3, s. 421–448.
• Kamińska J., Universitas Vilnensis 1793–1803. Od Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego, Wyd. UW, Warszawa 2012.
• Mikulski A. J., Działalność oświatowa Tadeusza Czackiego, „Praca”, Poznań 1913.
• Miterzanka M., Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego Generała Ziem Podolskich, NTP, Warszawa 1931.
• Mizia T., O Komisji Edukacji Narodowej, PWN, Warszawa 1972.
• Mrozowska K., Tradycje Komisji Edukacji Narodowej w szkolnictwie polskim w XIX wieku, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, s. 404–422.
• Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, WP, Warszawa 1994.
• Studnicki W., Polityka Rosyi względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego, G. Gebethner, Kraków 1906.
• Szmyt A., Gimnazjum i Liceum Wołyńskie w Krzemieńcu w systemie oświaty Wileńskiego Okręgu Naukowego 1805–1833, Wyd. UWM, Olsztyn 2009.
• Truchim S., Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX w., Ossolineum, Łódź–Wrocław 1960.
• Wołoszyński R. W., Polacy w Rosji, 1801–1830, KiW, Warszawa 1984.
• Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, PWN, Warszawa 1987.
• Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, PWN, Warszawa 1987.

Identifiers

ISSN

2450-5366

DOI

10.12775/SPI.2016.3.003