Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2007 | 5 | 35-52

Article title

Czy można „przepisać” polskie oświecenie?

Content

Title variants

Languages of publication

PL

Abstracts

EN
In my paper I would like to point out three issues in Polish literature and culture of the 18th century. They are as follows: arcadianism, sarmatianism (based on the example of Franciszek Dionizy Kniaźnin’s works) and the transformation of the idea or conception of nature. In the era of Stanisław August Poniatowski, besides classicism, one should note the arcadian-sentimental movement, significant for the aristocracy, such as the Lubomirskis, Czartoryskis, but also vibrant among the middle-class nobility. However, in the context of the counter-enlightenment I would emphasize the du-rability of sarmatian ideology and its role in Polish culture. The crisis of the enlight-enment, but also of the elite’s outlook, especially concerning religion, formed and influenced conservative ideology. For example, the past-partition tendency to the sarmatianisation of religion, underlining the role of messianic and providential aspects together with the revived myth of bulwark of Christendom or the model of Christian knight, especially in Jan Paweł Woronicz’s works is well-known. I discuss this issue using the example of the early works of Franciszek Dionizy Kniaźnin. In 18th century thought within the framework of paradigm of wholeness (Arthur Lovejoy) one can point out several models of holistic world view. Holistic-organic threads are taken up by Adam Naruszewicz in “Szczęśliwość”/Happiness”, (in which he paraphrases Johann Petera Uz’s “Die Glückseligkeit” from the 1750’s). Holistic-mechanistic threads are present in the ode “O powinności człowieka w towarzystwie ludzkim” (“On the duties of man in human society”). In the third part of my presentation I stress the role of the transformation of the paradigm of the mechanistic explanation of nature, typical for the 17th and the first half of the 18th centuries. Criticism of the mechanistic tendencies in 18th century natural science will contribute to rise of the “romantic philosophy of nature”. Expressing the wholeness of reality in terms of a living cosmic organism, stimulated by organic energy, will become the key idea.

Keywords

Year

Volume

5

Pages

35-52

Physical description

Oryginalny artykuł naukowy

Dates

published
2007-12-01

Contributors

  • Uniwersytet Szczeciński

References

  • K. Aner, Die Theologie der Lessingzeit. Halle 1929
  • J. Bartyzel, „Umierać, ale powoli”. O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815-2000. Kraków 2002
  • W. Beierwaltes, Platonizm w chrześcijaństwie. Przeł. P. Domański. Kęty 2003
  • P. Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii. Tłum. W. Kurdziel. Kraków 1997
  • I. Berlin, Kontroświecenie. W: Pod prąd. Eseje z historii idei. Red. H. Hardy. Przeł. T. Bieroń. Poznań 2002
  • I. Berlin, Pokrzywione drzewo człowieczeństwa. Red. H. Hardy. Przeł. M. Pietrzak-Merta. Warszawa 2004
  • M. Bloch, Królowie cudotwórcy. Studium na temat nadprzyrodzonego charakteru przy-pisywanego władzy królewskiej zwłaszcza we Francji i w Anglii. Wstęp J. Le Goff. Przeł. J. M. Kłoczowski. Warszawa 1998
  • P. Buchwald-Pelcowa, J. Pelc, Kontynuacje i tradycje baroku oraz sarmatyzmu. W zb.: Między oświeceniem i romantyzmem. Kultura polska około 1800 roku. Red nauk. J. Z. Lichański. Warszawa 1997
  • J. Cabaj, Arthura O. Lovejoya filozofia i koncepcja historii idei. Lublin 1989
  • Choix de poésies allemandes. Par M. Huber. Tome second. Paris 1766
  • M. Cieński, Formacja oświeceniowa w literaturze Polski i Niemiec. Wrocław 1992
  • M. Deszczyńska, „Historia sacra” i dzieje narodowe. Refleksja historyczna lat 1795-1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski. Warszawa 2003
  • J. Flori, Rycerstwo w średniowiecznej Francji. Tł. A. Kuryś. Warszawa 1999
  • L. Gambacorta, „Arkadia”. Model włoskiej kultury arkadyjskiej a polska kultura literacka. „Pamiętnik Literacki” 1991, z. 3
  • L. Gambacorta, Dramat muzyczny jako tragedia szkolna. Pietro Metastasio na scenie kolegium teatyńskiego w Warszawie. W zb.: Kultura literacka połowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice. Red. T. Kostkiewiczowa. Wrocław 1992
  • S. Graciotti, Od Renesansu do Oświecenia. T. 2. Przeł. W. Jekiel, A. Litwornia, A. Ma-zanek, M. Ślaska, J. Ślaski, T. Ulewicz, Warszawa 1991
  • S. Graciotti, Wstęp. W: I. Krasicki, Wybór liryków. Wrocław 1985
  • A. K. Guzek, Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750-1807). W zb.: Pisarze polskiego Oświecenia. Red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński. Warszawa 1992
  • A. K. Guzek, Lekcja historii w puławskim parku. W: F. D. Kniaźnin, Wiersze wybrane. Wybór i oprac. A. K. Guzek. Warszawa 1981
  • A Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury. Przeł. J. Ruszczycówna. Posłowie J. Starzyński. Warszawa 1974
  • P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga. Przeł. H. Su-wała. Wstęp S. Pietraszko. Warszawa 1972
  • I. Kant, Odpowiedź na pytanie: Czym jest oświecenie? W: I. Kant, Rozprawy z filozofii historii. Przeł. T. Kupś, D. Pakalski, A. Grzeliński, M. Żelazny. Kęty 2005
  • T. Kitzwalter, Kryzys oświecenia a początki konserwatyzmu polskiego. Warszawa 1987
  • T. Kitzwalter, Zmierzch kultury staropolskiej a początki nowoczesnego narodu. W zb.: Zmierzch kultury staropolskiej. Ciągłość i kryzysy. (Wieki XVII-XIX). Red. U. Augu-styniak, A. Karpiński. Warszawa 1997
  • L. Kleszcz, Filozofia i utopia. Platon, Biblia, Nietzsche. Wrocław 1997
  • M Klimowicz, Literatura oświecenia. Warszawa 2003
  • M. Klimowicz, Oświecenie. Warszawa 1973
  • F.D. Kniaźnin, Dzieła. Wyd. F. S. Dmochowski. T. 7. Warszawa 1829
  • F. D. Kniaźnin, Poezje. Edycja zupełna. T. 1. Warszawa 1787
  • F. D. Kniaźnin, Wybór poezji. Opr. W. Borowy. Wrocław 1948
  • H. Kocój, Wielka Rewolucja Francuska a Polska. Zarys stosunków dyplomatycznych polsko-francuskich w okresie Sejmu Wielkiego i powstania kościuszkowskiego. (Pro-blemy wybrane). Warszawa 1987
  • T. Kostkiewiczowa, Co to jest oświecenie? Wprowadzenie do dyskusji, „Wiek Oświece-nia” 2001
  • T. Kostkiewiczowa, Horyzonty wyobraźni. O języku poezji czasów oświecenia. Warsza-wa 1984
  • T. Kostkiewiczowa, Kniaźnin jako poeta liryczny. Wrocław 1971
  • T. Kostkiewiczowa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego oświecenia. Warszawa 1978
  • T. Kostkiewiczowa, Kwestie sporne w badaniach nad Oświeceniem. W zb.: Wiedza o li-teraturze i edukacji. Księga referatów Zjazdu Polonistów. Red. T. Michałowska, Z. Goliński, Z. Jarosiński. Warszawa 1996
  • T. Kostkiewiczowa, Poezja polska XVIII wieku wobec Konstytucji 3 Maja. W zb.: Ku re-formie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Red. P. Żbikowski. Rzeszów 1992
  • T. Kostkiewiczowa, Polski wiek świateł. Obszary swoistości. Wrocław 2002
  • T. Kostkiewiczowa, Sławni poeci wobec „Konstytucji 3 Maja”. W zb.: Rok monarchii konstytucyjnej. Piśmiennictwo polskie lat 1791-1792 wobec Konstytucji 3 Maja. Red. T. Kostkiewiczowa. Warszawa 1992
  • T. Kostkiewiczowa, Tendencje klasycystyczne w literaturze polskiej lat 1740-1765. W zb.: Studien zur polnischen Literatur-, Sprach- und Kulturgeschichte im 18. Jahrhundert. Hrsg. von I. Kunert. Köln-Weimar-Wien 1993
  • T. Kostkiewiczowa, Transcendencja w liryce Kniaźnina. W zb.: Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego Oświecenia. Red. T. Kostkiewiczowa. Lublin 1995
  • H.-Ch. Kraus, Gegenaufklärung, Spät-romantik, Konservatismus, „Historische Zeit-schrift” 1999
  • H. Lehmann, Aktueller Forschungsschwerpunkt: Dechristianisierung, Säkularisierung und Rechrisitianisierung im neuzeitlichen Europa. „Jahrbuch der Max-Planck-Gesellschaft” 1994
  • Z. Libera, Pierwiastki profetyczne w poezji polskiego Oświecenia. W: Wiek oświecony. Studia i szkice z dziejów literatury i kultury polskiej XVIII wieku. Warszawa 1986
  • Z. Libera, Problemy polskiego oświecenia. Kultura i styl. Warszawa 1969
  • K. Löwith, Historia powszechna i dzieje zbawienia. Teologiczne przesłanki filozofii dziejów. Przeł. J. Marzęcki. Kęty 2002
  • A. O. Lovejoy, Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei. Przeł. A. Przybysławski. Warszawa 1999
  • J. Maciejewski, Dylematy wolności. Zmierzch sarmatyzmu i początki oświecenia w Pol-sce. Warszawa 1994
  • J. Maciejewski, Oświecenie polskie. Początki formacji, jej stratyfikacja, przebieg proce-su historycznoliterackiego. W: Problemów literatury polskiej okresu oświecenia. Seria druga. T II. Red. Z. Goliński, Wrocław 1977
  • K. Maksimowicz, Poezja polityczna a Sejm Czteroletni. Gdańsk 2000
  • L. Miodoński, Całość jako paradygmat rozumienia świata w myśli niemieckiej przełomu romantycznego. Wrocław 2001
  • T. Namowicz, Naród niemiecki – wspólnota ontycznie niewyobrażalna. W zb.: Państwo a społeczeństwo. Wizje wspólnot niemieckich od oświecenia do okresu restauracji. Wybór i opr. T. Namowicz. Poznań 2001
  • M. Neugebauer-Wölk, Esoterik im 18. Jahrhundert. Aufklärung und Esoterik. Eine Ein-leitung. W: Aufklärung und Esoterik. Hrsg. von. M. Neugebauer-Wölk. Hamburg 1999
  • A. Norkowska, Wizerunki władcy. Stanisław August Poniatowski w poezji okoliczno-ściowej (1764-1795). Kraków-Warszawa 2006
  • 'Obscurante' und 'Eudämonisten'. Gegenaufklärische, konservative und antirevolutionäre Publizisten im späten 18 Jahrhundert. Hrsg. Ch. Weiß, W. Albrecht. St. Inbergt 1997
  • R. Panasiuk, Dialektyka Hegla i paradygmat witalistyczny. W: Przyroda. Człowiek. Polityka. Z dziejów filozofii niemieckiej XVIII/XIX wieku. Warszawa 2002
  • R. Panasiuk, Newton i źdźbła trawy. W: Tegoż, Przyroda. Człowiek. Polityka. Z dziejów filozofii niemieckiej XVIII / XIX. Warszawa 2002
  • E. Petzet, Johann Peter Uz. Neu hrsg. von Th. Stettner. Ansbach 1930
  • J. Pieróg, Rozum i uniwersum. (Filozofia polityczna J.K. Szaniawskiego). „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Socjologicznej” T. 25, 1979
  • J. Platt, Sielanki i poezje sielskie Adama Naruszewicza. Wrocław 1967
  • J. Platt, »Zabawy Przyjemne i Pożyteczne« 1770-1777. Zarys monografii pierwszego polskiego czasopisma literackiego. Gdańsk 1986
  • M. Prejs, Ciągłość i kryzys epoki staropolskiej w literaturze późnego baroku. W zb.: Zmierzch kultury staropolskiej. Ciągłość i kryzysy. (Wieki XVII-XIX). Red. U. Augu-styniak, A. Karpiński. Warszawa 1997
  • K. Puchowski, Edukacja „losem urodzenia wyznaczonych” w warszawskim kolegium te-atynów. W zb.: Między barokiem a oświeceniem. Sarmacki konterfekt. Red. S. Achremczyk. Olsztyn 2002
  • E. Rostworowski, Miejsce Polski w Europie XVIII wieku. W zb.: Polska i Niemcy w okresie oświecenia. Red. A. Czubiński, Z. Kulak. Poznań 1986
  • S. Roszak, Historyk kultury na rozdrożu, czyli w poszukiwaniu oświecenia. „Wiek Oświecenia” 2005
  • S. Roszak, „Pan Podstoli” i pan cześnik. Dydaktyczny wzorzec a rzeczywistość oświeco-nego sarmaty. W zb.: Między barokiem a oświeceniem. Sarmacki konterfekt. Red. S. Achremczyk. Olsztyn 2002
  • S. Roszak, „Settecento” czy „Illuminismo” – dylematy oświeceniowe w świetle najnow-szych badań włoskich. „Wiek Oświecenia” 2001
  • S. Roszak, Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII wieku. Między kulturą sarmatyzmu i oświecenia. Toruń 1997
  • H. Rzadkowska, Stosunek polskiej opinii publicznej do rewolucji francuskiej. Warszawa 1948
  • J. Schlanger, Les métamorphoses de l’organisme. Paris 1971
  • Z. Sinko, Początki polskiej recepcji literatury francuskiej (1740-1763). W zb.: Kultura literacka połowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice. Red. T. Kostkiewiczowa. Wrocław 1992
  • W. Sparn, Johann Peter Uz und das Ansbachische Gesangbuch von 1781 W zb.: Dichter und Bürger in der Provinz. Johann Peter Uz und die Aufklärung in Ansbach. Hrsg. von E. Rohmer, Th. Verweyen. Tübingen 1998
  • W. Sparn, Vernünftiges Christentum. W zb.: Wissenschaften im Zeitalter der Aufklärung. Hrsg. von R. Vierhaus. Göttingen 1985
  • Stanisław Herakliusz Lubomirski – twórca i dzieło. Red. A. Karpiński, E. Lasocińska, Warszawa 2004
  • J. Staszewski, Krótki polski wiek XVIII. „Barok” 1998, z. 1
  • J. Staszewski, Kultura polska w kryzysie XVIII wieku. W zb.: Triumfy i porażki. Studia z dziejów kultury polskiej. Red. M. Bogucka. Warszawa 1989. Przedruk w: tegoż, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący…”. Szkice i studia z czasów saskich. Olsztyn 1997
  • J. Staszewski, O apogeach kultury sarmackiej i periodyzacji XVIII stulecia. W zb.: Mię-dzy barokiem a oświeceniem. Apogeum sarmatyzmu. Kultura polska drugiej połowy XVII wieku. Red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk. Olsztyn 1997
  • J. Staszewski, Sarmatyzm a oświecenie (uwagi historyka) W: Kultura literacka połowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice. Red. T. Kostkiewiczowa. Wrocław 1992
  • J. Stenzel, Uz ein Metaphysiker! W: Dichter und Bürger in der Provinz. Johann Peter Uz und die Aufklärung in Ansbach. Hrsg. von E. Rohmer, Th. Verweyen. Tübingen 1998
  • J. Szczypa, Jan Paweł Woronicz – kerygmat narodowy i patriotyczny. Lublin 1999
  • W. Szturc, Oświecenie – romantyzm (z dziejów idei natury i Wielkiej Całości). W zb.: Między oświeceniem i romantyzmem. Kultura polska około 1800 roku. Red. J. Z. Li-chański, B. Schultze, H. Rothe. Warszawa 1997
  • J. Ślaski, Kilka uwag o pośrednictwie Niemiec między Włochami a Polską. W zb.: Mię-dzy oświeceniem i romantyzmem. Kultura polska około 1800 roku. Red. J. Z. Lichań-ski, B. Schultze, H. Rothe. Warszawa 1997
  • J. Ujejski, Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie. Lwów 1931
  • J. P. Uz, Sämtliche poetische Werke. Hrsg. von A. Sauer. Stuttgart 1890
  • A. Wielomski, Filozofia polityczna francuskiego tradycjonalizmu 1789-1830. Kraków 2003
  • B. Wolska, O »Hymnie do Słońca«. W zb.: Czytanie Naruszewicza. Interpretacje. Red. T. Chachulski. Wrocław 2000
  • B. Wolska, W świecie żywiołów, Boga i człowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza. Łódź 1995
  • J. P. Woronicz, Pisma wybrane. Opr. M. Nesteruk, Z. Rejman. Wrocław 2002
  • R. Vierhaus, Główne idee oświecenia. W: Polska i Niemcy w okresie oświecenia. Red. A. Czubiński, Z. Kulak. Poznań 1986
  • Z warsztatów badawczych historyków literatury polskiej. Red. K. Biliński. Wrocław 2002
  • K. Zienkowska, Stanisław August Poniatowski. Wrocław 2004
  • P. Żbikowski, …bolem śmiertelnym ściśnione mam serce… Rozpacz oświeconych. U źródeł przełomu w poezji polskiej w latach 1793-1805. Wrocław 1998
  • M. Żmigrodzka, M. Janion, Romantyzm i historia. Gdańsk 2001

Document Type

Publication order reference

Identifiers

ISSN
1643-4668

YADDA identifier

bwmeta1.element.desklight-86aef5e9-a19a-40fb-a0fe-524cc0783cbb
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.