„Należy ich otoczyć jakąś opieką nie angażując się w ich kontestacje”. Kardynał Stefan Wyszyński i opozycja demokratyczna (1976–1980)

• Authors: Białkowski Michał

Title variants

EN

“They Should be Surrounded by Care without Engaging in their Contestations”. Cardinal Stefan Wyszyński and the Democratic Opposition (1976–1980)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Głęboki kryzys społeczno-polityczny, jaki dotykał PRL w dekadzie lat 70. XX w., oddziaływał na zmianę relacji państwo-Kościół katolicki. Ekipa Edwarda Gierka, stosując wobec Kościoła katolickiego politykę ustępstw, pragnęła przede wszystkim wzmocnić swoją słabą pozycję społeczną. Jednocześnie dość wcześnie dostrzeżono zagrożenie wynikające z możliwości zawarcia niepisanego sojuszu pomiędzy Kościołem a budzącymi się środowiskami opozycyjnymi. Bezpośredni wpływ na powstanie opozycji demokratycznej w PRL miały propozycje zmian w konstytucji PRL oraz wydarzenia Czerwca ’76. Wywołały one zdecydowany sprzeciw społeczny, wspierany przez prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz cały episkopat, a wyrażony kilkakrotnie w postaci memoriałów, listów i komunikatów. Relacje kardynała Stefana Wyszyńskiego z Komitetem Obrony Robotników poprzedziły wcześniejsze kontakty m.in. z Jackiem Kuroniem oraz Adamem Michnikiem. Podejmowane wielokrotnie przez to środowisko akcje protestacyjne w postaci głodówek organizowanych w kościołach archidiecezji warszawskiej nie spotykały się ze strony prymasa Wyszyńskiego z otwartą krytyką bądź sprzeciwem, ale z dyskretnym, nieformalnym przyzwoleniem. Na stosunki hierarchy ze środowiskiem KOR mocno oddziaływał fakt, że część działaczy ruchu obarczona były marksistowskim rodowodem. Dość bliskie kontakty kardynał Stefan Wyszyński utrzymywał ze współzałożycielem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela Andrzejem Czumą oraz uczestnikiem Towarzystwa Kursów Naukowych Bohdanem Cywińskim. Ogólna ocena działań opozycji demokratycznej skłaniała prymasa do zachowania ostrożności, a nawet powściągliwości w okazywaniu jej sympatii. Postawę przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski – wielokrotnie wyrażaną na forum Rady Głównej Episkopatu Polski oraz na kartach osobistego dziennika „Pro memoria” – charakteryzowały pragnienie zapewnienia ładu, zgody społecznej oraz idea przestrzegania podstawowych praw obywatelskich.

EN

The deep social and political crisis that affected Poland in the 1970s also produced a change in relations between the state and the Catholic Church. By implementing a policy of concession towards the Catholic Church, the team of Edward Gierek wanted mainly to strengthen its weak social position. At the same time, relatively early they noticed a risk associated with the possibility of an unwritten alliance between the Church and the circles of awakening opposition. The formation of the democratic opposition in PRL was directly influenced by proposed changes in the PRL constitution and by the events of June 1976. These met with strong public resistance, supported by the Primate of Poland, Cardinal Stefan Wyszyński, and the whole episcopate, and expressed several times in official statements, letters and messages. Cardinal’s Stefan Wyszyński relations with Komitet Obrony Robotników (Worker’ Defence Committee - KOR) were preceded by contacts with, for example, Jacek Kuroń and Adam Michnik. Not only did Primate Wyszyński not openly criticise or oppose actions organised many times by this circle in the form of hunger protests held in the churches of Warsaw Archdiocese, but he also discreetly and informally permitted them. The Cardinal’s relations with the KOR circles were strongly affected by the fact that some activists of this movement had a Marxist background. Stefan Wyszyński maintained relatively close relations with Andrzej Czuma, a co-founder of Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (Movement for Defence of Human and Civic Rights), and with Bohdan Cywiński, a participant in Towarzystwo Kursów Naukowych (Scientific Training Association). His general opinion of the democratic opposition’s actions prompted the Primate to remain cautious, or even restrained in showing sympathy towards it. Wyszyński’s attitude – expressed many times at the Presidium of the Polish Episcopal Conference, and in the pages of his personal diary, “Pro memoria” – was always characterised by his desire to ensure order and a societal consensus, and by the idea of adhering to fundamental civil rights.

Keywords

PL

Kościół katolicki w Polsce; kardynał Stefan Wyszyński; opozycja demokratyczna w PRL (1976–1980); Komitet Obrony Robotników; Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela

EN

the Catholic Church in Poland; Cardinal Stefan Wyszynski; the democratic opposition in the People’s Republic of Poland (1976-1980); the Workers’ Defence Committee (KOR); the Movement for Defence of Human and Civic Rights (ROPCiO)

• Publisher: Gdańskie Seminarium Duchowne, Kuria Metropolitalna Gdańska
• Journal: Studia Gdańskie
• Year: 2018
• Issue: 43
• Pages: 215-236

Contributors

author

Białkowski Michał

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Dokumenty uczestników Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce 1977–1981, wstęp i oprac. G. Waligóra, wprow. T. Gąsowski, Kraków 2005.
• Działania Służby Bezpieczeństwa wobec organizacji „Ruch”, wstęp, wybór i oprac. P. Byszewski, Warszawa 2008.
• Friszke A., PRL wobec Kościoła. Akta Urzędu do Spraw Wyznań 1970–1978, Biblioteka „Więzi”, t. 244, Warszawa 2010.
• Hemmerling, Z., Nadolski M., Opozycja demokratyczna w Polsce 1976–1980. Wybór dokumentów, Warszawa 1994.
• Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, wstęp i oprac. J. Żaryn, Warszawa–Poznań 2006.
• Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 3: Lata 1975–1989, oprac. P. Raina, Poznań–Pelplin 1996.
• Kryptonim „Gracze”. Służba Bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–1981, wybór, wstęp i oprac. Kamiński Ł., Waligóra G., Warszawa 2010.
• Kryptonim „Pegaz”. Służba Bezpieczeństwa wobec Towarzystwa Kursów Naukowych 1978–1980, wybór, wstęp i oprac. Kamiński Ł., Waligóra G., Warszawa 2008.
• Kryptonim „Wasale”. Służba Bezpieczeństwa wobec Studenckich Komitetów Solidarności 1977–1980, wybór, wstęp i oprac. Kamiński Ł., Waligóra G., Warszawa 2007.
• Opozycja demokratyczna w Polsce w świetle akt KC PZPR (1976–1980), wybór, wstęp i oprac. Kamiński Ł., Piotrowski P., Wrocław 2002.
• Opozycja małopolska w dokumentach 1976–1980, wybór i oprac. Roliński A., Kraków 2003.
• Rozmowy na Zawracie. Taktyka walki z opozycją demokratyczną październik 1976 – grudzień 1979, oprac. Friszke A., Zaremba M., Warszawa 2008.
• Anusz, A., Kościół obywatelski. Formowanie społeczeństwa obywatelskiego w PRL w okresie powstawania niezależnych instytucji politycznych (1976–1981), Warszawa 2004.
• Anusz, A., Przytulisko. Kościół katolicki wobec opozycji politycznej w Polsce w latach 1976–1980, Warszawa 2001.
• Białecki, K., Klub Inteligencji Katolickiej w Poznaniu w latach 1956–1991, Poznań 2012.
• Białkowski, M., Oaza na Mostowej. Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu (1957–2007), Toruń 2008.
• Białkowski, M., Przywództwo w Kościele katolickim w Polsce po 1989 r., w: Czynnik religijny w polityce wewnątrzpaństwowej i międzynarodowej na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia. Wybrane problemy, red. Marczewska-Rytko M., Lublin 2016, s. 215–232.
• Białkowski, M., Związki Prymasa Polski Stefana kardynała Wyszyńskiego z Włocławkiem, w: Prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński na ziemi pomorskiej i Kujawach, red. Białkowski M. – Polak W., Toruń 2014, s. 147–166.
• Choma-Jusińska, M., Środowiska opozycyjne na Lubelszczyźnie 1975–1980, Warszawa–Lublin 2009.
• Co nam zostało z tych lat… Opozycja polityczna 1976–1980 z dzisiejszej perspektywy, red. J. Eisler, Warszawa 2003.
• Czaczkowska, E.K., Kardynał Wyszyński. Biografia, wyd. 2, Kraków 2013.
• Dębiński, J., Włocławski okres życia i działalności księdza Stefana Wyszyńskiego, w: Ksiądz Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski w setną rocznicę urodzin, red. Michalski R., Toruń 2002, s. 27–59.
• Dudek, A., Kościół i opozycja demokratyczna w Polsce (1976–1989), w: Kościół katolicki wczoraj i dziś, red. Drzonek M i in., Szczecin 1998, s. 75–82.
• Dudek, A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003.
• Friszke, A., Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Kraków 2011.
• Friszke, A., Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956–1989, Biblioteka „Więzi”, t. 100, Warszawa 1997.
• Friszke, A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994.
• Friszke, A., Protesty przeciwko poprawkom do konstytucji w 1976 r., „Więź” 10 (1994), s. 212-228.
• Friszke, A., Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007.
• Gajdziński, P., Gierek. Człowiek z węgla, Poznań 2014.
• Grajewski, A., Normalizacja administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich w kontekście watykańskiej polityki wschodniej, w: Droga do stabilizacji polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych po II wojnie światowej. W 40. rocznicę wydania konstytucji apostolskiej Pawła VI „Episcoporum Poloniae coetus”, red. Kucharski W., Wrocław 2013, s. 101– 120.
• Iwaneczko, D., Zmierzch dekady Gierka. Polska południowo-wschodnia 1975–1980, Rzeszów 2016.
• Jakubowski, W. – Solarczyk M., Organizacja Kościoła Rzymskokatolickiego na ziemiach polskich od X do XXI wieku, Warszawa–Olsztyn 2011.
• Kaźmierczak, P., Klub Inteligencji Katolickiej w Krakowie 1956–1989, Kraków 2012.
• Kądziela, P., Ks. Leon Kantorski, w: Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89, t. 1, red. J. Skórzyński, P. Sowiński, M. Strasz, Warszawa 2000, s. 141–142.
• Krukowski, J., Uprawnienia nadzwyczajne kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski, wobec zagrożeń ze strony reżimu komunistycznego, „Studia Prymasowskie”, 5 (2011), s. 29-42.
• Kuroń, J., Wiara i wina. Do i od komunizmu, Wrocław 1995.
• Lipski, J.J., KOR. Komitet Obrony Robotników. Komitet Samoobrony Społecznej, wstęp A. Friszke, Warszawa 2006.
• Łatka, R., Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980–1989, Kraków 2016.
• Łatka, R., Rada Główna Episkopatu Polski wobec przedsierpniowej opozycji (1976–1981), „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2017, nr 1, s. 110–136.
• Micewski, A., Między dwiema orientacjami, Warszawa 1990.
• Micewski, A., Współrządzić czy nie kłamać? Pax i Znak w Polsce 1945–1976, Paryż 1978.
• Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. Kowalczyk, M. – Paziewski M. – Stefaniak M., Szczecin 2008.
• Mikołajczuk, K., Uprawnienia Kardynała Stefana Wyszyńskiego wobec Kościoła greckokatolickiego w archiwaliach Prymasa i Konferencji Episkopatu Polski, Lublin 2014.
• Od ostatnich leśnych do ,,Solidarności”. Z dziejów opozycji politycznej i oporu społecznego w Polsce południowo-wschodniej (1956–1989), red. Gliwa M., Krzysztofiński M., Rzeszów 2014.
• Olaszek, J., Oaza opozycji. Ks. Leon Kantorski i jego parafia w Podkowie Leśnej, „Biuletyn IPN”, VII–VIII 2010, s. 183–187.
• Opozycja demokratyczna w PRL w latach 1976–1981, red. Polak W. – Kufel J. – Ruchlewski P., Gdańsk 2012.
• Parys, J., Ludzie niezłomni, czyli w sprawie antykomunistycznego oporu w PRL, Warszawa 1998.
• Piasecki, B., Zając M., Prymas Wyszyński nieznany. Ojciec duchowy widziany z bliska, Kraków 2016.
• Płużańska, Z., Ks. Stanisław Małkowski, w: Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89, t. 2, red. J. Skórzyński – P. Sowiński – M. Strasz, Warszawa 2002, s. 218–219.
• Polak W. i in., Opozycja demokratyczna w Toruniu i w województwie toruńskim w latach 1976–1980, Toruń 2017.
• Raina, P., Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1976, Biała Podlaska–Warszawa 2010.
• Raina, P., Kardynał Wyszyński i „Solidarność”, Warszawa 2005.
• Rolicki, J., Edward Gierek: przerwana dekada, Warszawa 1990.
• Sasanka, P., Czerwiec 1976. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2006.
• Siermiński, M., Dekada przełomu. Polska lewica opozycyjna 1968–1980, Warszawa 2016.
• Skórzyński, J., Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Robotników, Warszawa 2012.
• Stępień, M., Pozycja prawna Konferencji Episkopatu Polski. Studium prawno-historyczne, Łomża 2014.
• Terlecki, R., Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kraków–Rzeszów 2000.
• Waligóra, G., Opozycja polityczna na Dolnym Śląsku 1975–1980, Wrocław 2016.
• Waligóra, G., Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela 1977–1981, Warszawa 2006.
• Zaremba, P., Młodopolacy. Historia Ruchu Młodej Polski, Gdańsk 2000.
• Zieja, J., Życie Ewangelią. Spisane przez Jacka Moskwę, Kraków 2011.
• Zuzowski, R., Komitet Samoobrony Społecznej KOR. Studium dysydentyzmu i opozycji politycznej w Polsce, Wrocław–Warszawa–Kraków 1996.
• Zieliński, Z., współudz. Bober S., Kościół w Polsce 1944–2007, Poznań 2009.
• Żaryn, J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003.
• Żaryn, J., Kościół katolicki – hierarchia, kapłani, świeccy, w: Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. Kowalczyk M. – Paziewski M. – Stefaniak, M., Szczecin 2008, s. 19–31.