Redukcja i proliferacja wieloznaczności: teoria kultury Zygmunta Baumana w polskim okresie jego twórczości

• Authors: Dariusz Brzeziński

Title variants

EN

Reduction and Proliferation of Ambivalence: Zygmunt Bauman’s Theory of Culture in His Early, Polish Writings

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł poświęcony jest krytycznej analizie teorii kultury Zygmunta Baumana, rozwijanej przez niego przed Marcem 1968 roku. Problematyka ta zaczęła zajmować w jego twórczości miejsce centralne w czasie, gdy został kierownikiem Katedry Socjologii Ogólnej na Uniwersytecie Warszawskim. Obok wielu artykułów Bauman poświęcił jej wówczas dwie książki: Kultura i społeczeństwo. Preliminaria oraz Szkice z teorii kultury. Pierwsza została wydana w roku 1966, a drugą z nakazu władz wycofano z druku i zniszczono jako element represji wymierzonych w autora w związku z wydarzeniami marcowymi. Niedawne odnalezienie niepełnego egzemplarza korektowego tej pracy, jej rekonstrukcja i publikacja – opatrzona napisanym po latach, odautorskim posłowiem – dają wreszcie podstawę do pełnej analizy wczesnej teorii kultury Baumana. Refleksja ta pozwoli przybliżyć słabo znany, a bardzo istotny – tak dla autora, jak i dla dyscypliny przez niego reprezentowanej – okres jego twórczości. Umożliwi ona także zdobycie cennej perspektywy do analizy jego późniejszych prac, ponieważ – jak tego dowiodę – wiele koncepcji, które wypracował on przed laty, było zalążkiem jego rozpoznań na temat transformacji nowoczesności. Artykuł został podzielony na dwie części. W pierwszej przedstawiam spojrzenie Baumana na kulturę jako na mechanizm redukcji wieloznaczności. Unaoczniam w niej inspiracje, jakie czerpał on w tej materii z różnych nurtów rozwijanych na gruncie socjologii i antropologii, ale przede wszystkim wskazuję na oryginalność jego teoretycznych propozycji. Część druga została poświęcona refleksjom socjologa na temat kultury jako procesu proliferacji ambiwalencji. Ów był jego zdaniem signum specificum kultury zachodniej drugiej połowy XX wieku i wyrażał się między innymi w zjawiskach: indywidualizacji, globalizacji i pluralizacji kulturowej.

EN

The paper presents a critical analysis of Zygmunt Bauman’s theory of culture before March 1968. Culture became a central issue in his sociology when he held a position as a chair of the Department of General Sociology at the Warsaw University. He wrote several articles on this topic and two books: Culture and Society: Preliminaries and Sketches on the Theory of Culture. The former one was published in 1966; the print run of the latter was destroyed after Bauman’s expulsion from the University of Warsaw in March 1968. The only one remaining copy of the latter one – to be precise: a major part of the editor’s copy – has been recently found, reconstructed and published together with an author’s afterword. This gave an opportunity to make – for the first time – a comprehensive analysis of Bauman’s early theory of culture. This analysis sheds new light on all his work, as the ways he was interpreting the transformations of modernity in the last decades had its beginnings in his papers written in the sixties of the XX century. The paper is divided in two parts. The first one presents Bauman’s interpretation of culture as a mechanism of reduction of ambivalence. It discusses both his inspirations on the field of sociology and anthropology of culture, as well as originality of his own theoretical concepts. The second part presents Bauman’s vision of culture as a process of proliferation of ambivalence. As far as he was concerned this process was a signum specificum of the western culture in the second part of the XX century. Bauman discussed its following phenomena: individualisation, globalisation and cultural pluralism.

Keywords

PL

teoria kultury; Zygmunt Bauman; strukturyzacja; ambiwalencja; konsumpcjonizm

EN

theory of culture; Zygmunt Bauman; structurisation; ambivalence; consumerism

• Publisher: Institute of Philosophy and Sociology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Studia Socjologiczne
• Year: 2017
• Issue: 1(224)
• Pages: 29-57

Contributors

author

Dariusz Brzeziński

• Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa

References

• Archer, Margaret. 1992. Culture and Agency. The Place of Culture in Social Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
• Barthes, Roland. 1970. Od nauki do literatury. W: tenże, Mit i znak. Eseje. Tłum. W. Błońska et al. Warszawa: PIW, s. 313–324.
• Bateson, Gregory. 1972. Culture Contact and Schismogenesis. W: tenże, Steps to an Ecology of Mind. Collectve Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology. Northvale, NJ: Jason Aronson Inc., s. 71–82.
• Bauman, Zygmunt. 1957a. O potrzebie socjologii partii. „Myśl Filozoficzna” 2: 3–26.
• Bauman, Zygmunt. 1957b. Zagadnienia centralizmu demokratycznego w pracach Lenina. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Bauman, Zygmunt. 1959. Socjalizm brytyjski: Źródła, filozofia, doktryna polityczna. Warszawa: PWN.
• Bauman, Zygmunt. 1960. Klasa, ruch, elita: Studium socjologiczne dziejów angielskiego ruchu robotniczego. Warszawa: PWN.
• Bauman, Zygmunt. 1961. Wzory sukcesu warszawskiej młodzieży. „Studia Socjologiczne” 3: 103–138.
• Bauman, Zygmunt. 1962a. Członkowie partii i aktyw partyjny w zakładzie produkcyjnym. „Kultura i Społeczeństwo” 4: 55–69.
• Bauman, Zygmunt. 1962b. Społeczeństwo, w którym żyjemy. Warszawa: Książka w Wiedza.
• Bauman, Zygmunt. 1962c. Struktura władzy społeczności lokalnej. „Studia Socjologiczno-Polityczne” 12: 7–30.
• Bauman, Zygmunt. 1963. Antonio Gramsci – czyli socjologia w działaniu. „Kultura i Społeczeństwo” 1: 19–34.
• Bauman, Zygmunt. 1964. Bieguny analizy kulturowej. „Studia Socjologiczne” 3: 51–91.
• Bauman, Zygmunt. 1965a. Kariera. Cztery szkice socjologiczne. Warszawa: Iskry.
• Bauman, Zygmunt. 1965b. Osobowość – kultura – struktura społeczna. „Studia Socjologiczne” 2: 203–233.
• Bauman, Zygmunt. 1965c. Trzy uwagi o problemach współczesnych wychowania. „Kwartalnik Pedagogiczny” 4: 3–16.
• Bauman, Zygmunt. 1966. Kultura i społeczeństwo. Preliminaria. Warszawa: PWN.
• Bauman, Zygmunt. 1967a. Człowiek i znak. „Studia Socjologiczne” 7: 49–82.
• Bauman, Zygmunt. 1967b. Znak, struktura, kultura. „Kultura i Społeczeństwo” 3: 69–95.
• Bauman, Zygmunt. 1968a. O frustracji i kuglarzach. „Kultura” 12: 5–21.
• Bauman, Zygmunt. 1968b. Marx and the Contemporary Theory of Culture. „Social Science Information” 7 (3): 19–33.
• Bauman, Zygmunt. 1969a. Przedmowa. W: Wydarzenia marcowe 1968. Paryż: Instytut Literacki, s. 7–23.
• Bauman, Zygmunt. 1969b. The End of polish Jewry – A Sociological Review. „Bulletin on Society and East European Jewish Affairs” 3: s. 3–8.
• Bauman, Zygmunt. 1971. Social Dissent in the East European Political System. „Archives Européennes de Sociologie” 1: 25–51.
• Bauman, Zygmunt. 1972. The Second Generation Socialism. W: L. B. Shapiro (red.). Opposition in One-Party States. London: Macmillan, s. 217–240.
• Bauman, Zygmunt. 1976.The Party in the System Management Phase: Change and Continuity. W: A.C. Janos (red.). Authoritarian Politics in Communist Europe. Uniformity and Diversity in One-Party States. Berkeley: Institute of International Studies & University of California, s. 81–108.
• Bauman, Zygmunt. 1995a. Life in Fragments. Essays in Postmodern Morality. Oxford – Cambridge: Blackwell.
• Bauman, Zygmunt. 1995b. Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna. Tłum. J. Bauman. Warszawa: WN PWN.
• Bauman, Zygmunt. 1998. Prawodawcy i tłumacze. Tłum. J. Giebułtowski i A. Ceynowa. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
• Bauman, Zygmunt. 2000a. Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika. Tłum. E. Klekot. Warszawa: PIW.
• Bauman, Zygmunt. 2000b. Ponowoczesność jako źródło cierpień. Tłum. J. Margański. Warszawa: Sic!.
• Bauman, Zygmunt. 2001. Modern Times, Modern Marxism. W: P. Beilharz (red.). The Bauman Reader. Malden-Oxford: Blackwell, s. 40–52.
• Bauman. Zygmunt. 2006. Płynna nowoczesność. Tłum. T. Kunz. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Bauman, Zygmunt. 2008. Bauman on Bauman – Pro Domo Sua. W: M. Hviid Jacobsen i P. Poder (red.). The Sociology of Zygmunt Bauman. Challenges and Critique. Aldershot: Ashgate, s. 231–240.
• Bauman, Zygmunt. 2009a. Konsumowanie życia. Tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Bauman, Zygmunt. 2009b. Nowoczesność i Zagłada. Tłum. T. Kunz. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Bauman, Zygmunt. 2010. Socjalizm. Utopia w działaniu. Tłum. M. Bogdan. Warszawa: Wyd. Krytyki Politycznej.
• Bauman, Zygmunt. 2012.Kultura jako praxis. Tłum. J. Konieczny. Warszawa: WN PWN.
• Bauman, Zygmunt. 2017. Szkice z teorii kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Bauman, Zygmunt i Keith Tester. 2003. O pożytkach z wątpliwości. Rozmowy z Zygmuntem Baumanem. Tłum. E. Krasińska. Warszawa: Sic!
• Bauman, Zygmunt i Jerzy J. Wiatr. 1953. O roli mas w historii. „Myśl Filozoficzna” 3: 69–99.
• Bauman, Zygmunt i in. 1995. Dylematy moralności ponowoczesnej. Dyskusja nad książką Zygmunta Baumana Postmodern Ethics. „Studia Socjologiczne” 1: 129– 164.
• Benedict, Ruth. 2002. Wzory kultury. Tłum. J. Prokopiuk. Warszawa: Muza. Blackshow, Tony. 2005. Zygmunt Bauman. London – New York: Routledge.
• Brzeziński, Dariusz. 2008. Dwie dekady etyki ponowoczesnej. Analiza krytyki i ewolucji refleksji etycznej Zygmunta Baumana. „Studia Socjologiczne” 3: 7–41.
• Brzeziński, Dariusz. 2013. Teoria socjologiczna jako narzędzie zmiany? Analiza performatywnego wymiaru myśli społecznej Zygmunta Baumana. „Kultura i Społeczeństwo” 2: 173–195.
• Brzeziński, Dariusz. 2014. Myśl społeczna Zygmunta Baumana przed marcem 1968: od „mechanistycznej” do „aktywistycznej” wersji marksizmu. „Politeja” 32: 161– 181.
• Brzeziński, Dariusz. 2015. Myślenie utopijne w teorii społecznej Zygmunta Baumana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Brzeziński, Dariusz. 2016. Zygmunta Baumana krytyka kultury konsumpcyjnej. W realiach Polski Ludowej i współcześnie. W: J. Kurczewska (red.). Przemiany kulturowe we współczesnej Polsce. Ramy, właściwości, epizody. Polska Akademia Nauk Komitet Socjologii, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 84–101.
• Brzeziński, Dariusz. 2017. List w butelce. O ocalonym dziele Zygmunta Baumana. W: Zygmunt Bauman. Szkice z teorii kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 6–29.
• Burzyńska, Anna i Michał Paweł Markowski. 2009. Teorie literatury XX wieku. Kraków: Znak.
• Carrithiers, Michael. 1994. Wielki łuk. w: tenże, Dlaczego ludzie mają kultury? Uzasadnienie antropologii i różnorodności społecznej. Tłum. A. Tanalska-Dulęba. Warszawa: PIW, s. 25–49.
• Czerwiński, Marcin. 1965. Uwagi krytyczne o socjologii kultury. „Kultura i Społeczeństwo” 3: 9–28.
• Derrida, Jacques. 1986. Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych. Tłum. M. Adamczyk. „Pamiętnik Literacki” 2: 251–267.
• Durkheim, Émile. 2000. Zasady metody socjologicznej. Tłum. J. Szacki. Warszawa: WN PWN.
• Eisler, Jerzy. 2006. Polski rok 1968. Warszawa: IPN.
• Filipiak, Marian. 2003. Socjologia kultury: zarys zagadnień. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Flis, Maria. 2001. W poszukiwaniu kryterium kultury symbolicznej. „Kwartalnik Filozoficzny” 3: 65–79.
• Gramsci, Antonio. 1961. Pisma wybrane. t. I i II. Tłum. B. Sieroszewska. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Hanson, Allan. 1999. Kreowanie Maorysa: wynalazek kultury i jego logika. W: M. Buchowski (red.). Amerykańska antropologia postmodernistyczna. Tłum. J. Dan- kowska et al. Warszawa: Instytut Kultury, s. 183–201.
• Hochfeld, Julian. 1958. Marksizm a socjologia stosunków politycznych. „Studia Socjologiczno-Polityczne” 1: 3–24.
• Junge, Matthias. 2008. Bauman on Ambivalence – Fully Acknowledging the Anbiguity of Ambivalence. W: M. Hviid Jacobsen i P. Poder (red.). The Sociology of Zygmunt Bauman. Challenges and Critique. Aldershot: Ashgate, s. 41–56.
• Kempny, Marian. 1995. O roli kategorii kultury w myśleniu socjologicznym. Przypadek Zygmunta Baumana. W: E. Tarkowska (red.). Powroty i kontynuacje. Zygmuntowi Baumanowi w darze. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 177–193.
• Kempny, Marian. 2005. O ciągłości w Zygmunta Baumana refleksji nad kulturą. „Kultura i Społeczeństwo” 3: 27–43.
• Kłoskowska, Antonina. 1964. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: PWN. Kłoskowska, Antonina. 2007. Socjologia kultury. Warszawa: PIW.
• Kraśko, Nina. 1995. O socjologii zaangażowanej Zygmunta Baumana. W: E. Tarkowska (red.). Powroty i kontynuacje. Zygmuntowi Baumanowi w darze. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 22–37.
• Kroeber, Alfred i Clyde Kluckhohn. 1952. Culture: A Critcal Review of Concepts and Definitions. Cambridge MA: Museum.
• Leach, Edmund. 1964. Anthropological Aspects of Language. Animal categories and verbal abuse. W: E.H. Lenneberg (red.). New Directions in the Study of Language. Cambridge, MA: M.I.T. Press, s. 23–63.
• Lévi-Strauss, Claude. 2009. Antropologia strukturalna. Tłum. K. Pomian. Warszawa: Aletheia.
• Lubaś, Marcin. 2003. Rozum i etnografia. Przyczynek do krytyki antropologii postmodernistycznej. Kraków: Nomos.
• Łuczeczko, Paweł. 2011. Socjologiczne badania nad kulturą a nauki etnologiczne. Historia romansów i rozstań oraz jej konsekwencje. „Roczniki Historii Socjologii” 1: 57–86.
• Malinowski, Bronisław. 1958. Szkice z teorii kultury. Tłum. H. Buczyńska, H. Stasiak, T. Święcka. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Marciniak, Mateusz. 2011. Orientacje konsumpcyjne młodzieży akademickiej. Perspektywa Baumanowska. Kraków: Impuls.
• Maslow, Abraham. 2004. W stronę psychologii istnienia. Tłum. I. Wyrzykowska. Poznań: Rebis.
• Maslow, Abraham. 2006. Motywacja i osobowość. Tłum. J. Radzicki. Warszawa: WN PWN.
• Matysek, Magdalena. 2001. Społeczeństwo ponowoczesne a społeczeństwo heterogenne w koncepcji Zygmunta Baumana. „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja. Kwartalnik Myśli Społeczno-Pedagogicznej” 3: 71–83.
• Mokrzycki, Edmund. 1964. Uwagi o pojęciu kultury. „Studia Socjologiczne” 4: 241– 248.
• Parsons, Talcott. 2009. System społeczny. Tłum. M. Kaczmarczyk. Kraków: Nomos.
• Saussure, Ferdinand de. 1961. Kurs językoznawstwa ogólnego. Tłum. K. Kasprzyk. Warszawa: PIW.
• Steward, Julian. 1955. Theory of Culture Change: The Methodology of Multilinear Evolution. Urbana: University of Illinois Press.
• Stola, Dariusz. 2000. Emigracja pomarcowa. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
• Tarkowska, Elżbieta. 1995. Koniec i początek, czyli próba antropologii społeczeństwa polskiego. W: tejże (red.). Powroty i kontynuacje. Zygmuntowi Baumanowi w darze. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 9–21.
• Tester, Keith. 2004. The Social Though of Zygmunt Bauman. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
• Wiatr, Jerzy. 2010. Zygmunt Bauman i początki socjologii polityki w Polsce powojennej. W: A. Chrzanowski, W. Godzic i A. Zeidler-Janiszewska (red.). Zrozumieć nowoczesność. Księga Jubileuszowa Zygmunta Baumana. Warszawa: Wydawnictwo Oficyna, s. 265–270.
• White, Leslie A. 1959. The Evolution of Culture : The Development of Civilization to the Fall of Rome. New York: McGraw-Hill Book Co.
• Wolf, Eric. 2009. Europa i ludy bez historii. Tłum. W. Usakiewicz. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Dokumenty Archiwalne: Archiwum Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, teczka redakcyjna Szkiców z teorii kultury, 1967–1968, B–196.