Cлaвянизмы в литoвcкиx диaлeктныx cлoвapяx

• Authors: Сакалаускене [Sakalauskienė] Вилия [Vilija]

Title variants

EN

Slavisms in Lithuanian Dialect Dictionaries

PL

Slawizmy w litewskich słownikach gwarowych

• Languages of publication: RU

Abstracts

EN

This arcticle discusses dialect dictionaries where words are recorded either from living language or from other, written sources of dialect. Up to now, ten Lithuanian dialect dictioniaries have been published and five are being compiled. Dialect changes along with our everyday life. A lot of words from the old dialect are being forgotten. Those words are no longer being used in the common language as well as in other dialects. In addition, some words gain new meanings. The same processes apply to loanwords which are used in dialects and are included in dialect dictionaries. The lexical system of a dialect dictionary shows the functioning of loanwords and their relationship with the words of the common language. The majority of Lithuanian loanwords are Slavisms, used in those dialects which have had a direct contact with Slavic languages, such as Polish, Belarusian or Russian. Slavisms and loanwords from other languages are marked variously in different dictionaries. In one of them, shortened language names are written in parentheses after the entry, which indicates that it is a word of foreign origin. Other dictionaries simply indicate Slavisms or additionally present the foreign equivalent from which they originate. A number of Slavisms from the dictionaries is analysed in the article. This examplary group are occupation names: kamarnykas (“debt collector”), cf. Polish komornik (DrskŽ 134, DvŽ I 239, KltŽ 97, KpŽ II 161, KrtnŽ 142, ZanŽ I 604); kupčius (“merchant”), cf. Polish kupiec, Belarusian кyпeц (DrskŽ 176, DvŽ I 323, KltŽ 130, KpŽ II 525, KrtnŽ 196, KzRŽ I 407, ZanŽ I 808, ZtŽ 332); strielčius (“shooter, hunts­man”), cf. Polish strzelec, Belarusian cтpэлeц (DrskŽ 352, DvŽ II 299, KpŽ III 876, KrtnŽ 394, ZanŽ III 196); rimorius (“leatherworker”), cf. Polish rymarz (DrskŽ 305, KpŽ III 499, KzRŽ II 176, ZanŽ II 557). Dialects are affected by various linguistic and extralinguistic factors. The intensity of word loaning depends on the outer circumstances of language or dialect. Loanwords only fill gaps in some fields. The research of Slavisms provides abundant material for the study of their origins as well as how and why they spread, and of the history of Lithuanian dialects in general.

PL

Przedmiotem analizy są litewskie słowniki gwarowe, rejestrujące słownictwo z żywej mowy lub z zapisów w źródłach dialektologicznych. Język litewski doczekał się dotychczas dziesięciu takich słowników, kolejnych pięć jest w opracowaniu. Zmiany w zasobie słownictwa dialektalnego są pochodną przemian zachodzących w życiu codziennym użytkowników gwar. Wiele starych nazw wycofuje się zarówno z języka literackiego, jak i z dialektów. Niektóre wyrazy zachowują żywotność, ale zmieniają znaczenia. Wskazanym procesom ulegają także zapożyczenia w leksyce gwarowej. Opis leksykograficzny zastosowany w badanych słownikach pozwala śledzić zakres dystrybucji słownictwa zapożyczonego w gwarach w relacji do jednostek języka literackiego. Najliczniejszą grupę zapożyczeń leksykalnych stanowią slawizmy używane w tych gwarach litewskich, które zetknęły się bezpośrednio z którymś z języków słowiańskich – polskim, białoruskim czy rosyjskim. W badanych słownikach zastosowano różne metody kwalifikowania slawizmów. Jedno ze źródeł podaje w nawiasie skrót nazwy języka, z którego przejęta została dana jednostka, inne słowniki sygnalizują tylko ogólnie, że słowo jest pochodzenia słowiańskiego, czasami przywoływane są także wyrazy, które stanowią podstawę zapożyczeń. W artykule poddano analizie wybrane slawizmy wyekscerpowane z dziesięciu słowników gwarowych. Jedną z opisywanych grup znaczeniowych stanowią określania wykonawców zawodów: kamarnykas, por. polskie komornik (DrskŽ 134, DvŽ I 239, KltŽ 97, KpŽ II 161, KrtnŽ 142, ZanŽ I 604); kupčius, por. polskie kupiec, białoruskie кyпeц (DrskŽ 176, DvŽ I 323, KltŽ 130, KpŽ II 525, KrtnŽ 196, KzRŽ I 407, ZanŽ I 808, ZtŽ 332); strielčius, por. polskie strzelec, białoruskie cтpэлeц (DrskŽ 352, DvŽ II 299, KpŽ III 876, KrtnŽ 394, ZanŽ III 196); rimorius, por. polskie rymarz (DrskŽ 305, KpŽ III 499, KzRŽ II 176, ZanŽ II 557). Zasób leksyki dialektalnej kształtowały różne czynniki językowe i pozajęzykowe. Intensywność zapożyczeń leksykalnych zależy od uwarunkowań zewnętrznych względem języka czy dialektu, a luki, które mogą wypełnić zapożyczenia, występują tylko w niektórych obszarach tematycznych słownictwa gwarowego. Analiza slawizmów ukierunkowana na ustalanie genezy i powodów zapożyczania obcych nazw oraz dynamiki ich rozprzestrzeniania się na gruncie litewskim wpisuje się w szerszą problematykę studiów nad historią dialektów litewskich.

Keywords

EN

lexis; dialect dictionary; Lithuanian dialects; loanwords; slavism

• Publisher: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2015
• Volume: 39
• Pages: 143-158

Dates

published

2015-12-31

Contributors

author

Сакалаускене [Sakalauskienė] Вилия [Vilija]

• Lietuvių kalbos institutas [Institute of the Lithuanian Language], Vilnius, Lithuania

References

• Aleksandravičius, J. (2011). Kretingos tarmės žodynas [KrtnŽ]. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Boryś, W. (2006). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Brückner, A. (1957). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wiedza Powszechna.
• Doroszewski, W. (Ed.). Słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN. Retrieved September 1, 2015, from http://doroszewski.pwn.pl/
• Fraenkel, E. (1962). Litauisches etymologisches Wörterbuch [FrnW] (Vol. 1). Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.
• Fraenkel, E. (1965). Litauisches etymologisches Wörterbuch [FrnW] (Vol. 2). Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.
• Grumadienė, L., Mikulėnienė, D., Morkūnas, K., & Vidugiris A. (2005). Dieveniškių šnektos žodynas [DvŽ] (Vol. 1). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Karaliūnas, S. (1997). Kalba ir visuomenė: Psichologiniai ir komunikaciniai kalbos vartojimo bruožai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Kardelis, V. (2003). Rytų aukštaičių šnektų slavizmų fonologijos bruožai. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla.
• Kurzowa, Z. (1993). Język polski Wileńszczyzny i kresów pólnocno-wschodnich XVI–XX w. Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Labutis, V. (2002). Daukšių krašto žodynas [DkšŽ]. Vilnius: Alma littera.
• Leskauskaitė, A. (2006). Pietvakarinio Lietuvos paribio šnektos ir slavų kalbos. Acta Baltico Slavica, 30, 391–402.
• Markevičienė, Ž., & Markevičius, A. (2014). Vidiškių šnektos žodynas [VdškŽ]. Vilnius: Lietuvos edukologijos universitetas, Lietuvių kalbos institutas.
• Mikulėnienė, D., Morkūnas, K., & Vidugiris, A. (2010). Dieveniškių šnektos žodynas [DvŽ] (Vol. 2). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Naktinienė, G., Paulauskas, J., Petrokienė, R., Vitkauskas, V., & Zabarskaitė, J. (2005). Lietuvių kalbos žodynas 1–20 [LKŽe]. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. Retrieved September 1, 2015, from www.lkz.lt
• Naktinienė, G., Paulauskienė, A., & Vitkauskas, V. (1988). Druskininkų tarmės žodynas [DrskŽ]. Vilnius: Mokslas.
• Nosovich, I. I. (Comp.). (1870). Slovar’ bĕlorusskago narĕchīia. Sanktpeterburg: Tipografīia Imperatorskoĭ Akademīi Nauk.
• Otrębski, J. (1932). Wschodniolitewskie narzecze twereckie (Pt. 3: Zapożyczenia słowiańskie). Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem J. Filipowskiego.
• Petrauskas, J., & Vidugiris, A. (1985). Lazūnų tarmės žodynas [LzŽ]. Vilnius: Mokslas.
• Pupkis, A. (2008). Kazlų Rūdos šnektos žodynas [KzRŽ] (Vol. 1). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Pupkis, A. (2010). Kazlų Rūdos šnektos žodynas [KzRŽ] (Vol. 2) Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Pupkis, A. (Ed.). (2003). Zanavykų šnektos žodynas [ZanŽ] (Vol. 1). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas.
• Rutkowska, K., & Sawaniewska-Mochowa, Z. (2012). Zapożyczenia litewskie dotyczące człowieka w gwarach polskich na Litwie: Aspekt semantyczny i etnolingwistyczny. Baltistica, (8 Priedas), 123–141.
• Sakalauskienė, V. (2006a). Leksiniai slavizmai pietinių vakarų aukštaičių šiaurinėje šnektoje. Acta Baltico-Slavica, 30, 221–231.
• Sakalauskienė, V. (2006b). Tarmių ir kalbų sąveika: vakarų aukštaičių kauniškių slavizmai. Prace Bałtystyczne, 3, 75–81.
• Sakalauskienė, V. (2014). Lietuvių tarminių žodynų tipai ir jų rengimo principai. Leksikografija ir leksikologija, (4), 141–157.
• Sakalauskienė, V. (Ed.). (2004). Zanavykų šnektos žodynas [ZanŽ] (Vol. 2). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas.
• Sakalauskienė, V. (Ed.). (2006). Zanavykų šnektos žodynas [ZanŽ] (Vol. 3). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (2002). Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku: Na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza. Bydgoszcz: Wydawn. Akad. Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
• Skardžius, P. (1931). Die slavischen Lehnwörter im Altlitauischen. Kaunas: Spindulys.
• Smoczyński, W. (2007). Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wilno: Uniwersytet Wileński.
• Stundžia, B. (1978). Kelios pastabos apie slavizmų funkcionavimą tarminėje leksikoje. Kalbotyra, 32(1), 138–139.
• Urbutis, V. (1992). Senosios lietuvių kalbos slavizmai. Baltistica, 27(1), 4–14.
• Vidugiris, A. (1998). Zietelos šnektos žodynas [ZtŽ]. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas.
• Vilutytė, A. (2008). Kaltanėnų šnektos žodynas [KltŽ]. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Vitkauskas, V. (1976). Šiaurės rytų dūnininkų šnektų žodynas [DūnŽ]. Vilnius: Mokslas.
• Vosylytė, K. (2007). Kupiškėnų žodynas [KpŽ] (Vol. 1). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Vosylytė, K. (2010). Kupiškėnų žodynas [KpŽ] (Vol. 2). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Vosylytė, K. (2012). Kupiškėnų žodynas [KpŽ] (Vol. 3). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Vosylytė, K. (2013). Kupiškėnų žodynas [KpŽ] (Vol. 4). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
• Weinreich, U. (1974). Languages in contact: Findings and problems. The Hague: Mouton.
• Zinkevičius, Z. (1986). Tverečiaus šnektos slavizmai prieš 60 metų ir dabar. Baltistica, 22(2), 8–12. 155

Identifiers

DOI

10.11649/abs.2015.009