The Roman Army in Tauric Chersonesos. City and Burial Areas

• Authors: Karasiewicz-Szczypiorski Radosław

Title variants

Armia rzymska w Chersonezie Taurydzkim. Miasto i cmentarzyska

Римское войско В Херсонесе Таврическим. Город И некрополь

• Languages of publication: EN PL RU

Abstracts

PL

Cmentarzysko Chersonezu Taurydzkiego obejmuje znaczny obszar na zachód i południe od ruin antycznego miasta. Sięga także na przeciwległą stronę zatoki Kwarantann, której wody oblewają miasto od wschodu (Ryc. 1). Nie sposób dokładnie określić zasięgu nekropoli, gdyż dookoła rozciąga się zabudowa współczesnego Sewastopola. Wykopaliska prowadzone od końca lat 80. XIX wieku doprowadziły do odkrycia ponad 3500 grobów. znaczna część z nich była użytkowana wielokrotnie, uszkodzona przez późniejsze pochówki i wyrabowana. Wyniki badań archeo¬logicznych, o ile były publikowane, zazwyczaj mają postać rocznych raportów, w których groby, pochówki i wyposażenie są opisane niezwykle lakonicznie. Tylko nieliczne zna¬leziska przedstawiano na ilustracjach lub wskazywano ich analogie (zestawienie raportów z badań - patrz Tabela 1). Analiza publikowanych materiałów pozwala stwierdzić, że lokalny obrządek grzebalny był stosunkowo jednorodny. Dlatego w pewnym sensie nie dziwi, że badacze chętnie zwracali uwagę na znaleziska wyjątkowe, cechy wyróżniające jakiś grób spośród szeregu innych. Niektóre z takich cech zostały uwzględnione w monografii cmentarzyska, o innych zaledwie wspomniano lub w ogóle je pominięto (ZUBAR’ 1982). W prezentowanym powyżej tekście zestawiono kilka grup specyficznych znalezisk z grobów z okresu rzymskiego. Uwzględniono: monety rzymskie, elementy uzbrojenia i oporządzenia, sarkofagi i ossuaria, groby zawierające szkielety z celowo zdeformowanymi czaszkami oraz pochówki końskie i znaleziska elementów uprzęży. zestawienie to uzupełniają plany prezentujące rozmieszczenie znalezisk stanowiących materiał porównawczy: nagrobków z inskrypcjami greckimi i nagrobków z inskrypcjami łacińskimi (w tym wymieniającymi żołnierzy rzymskich). Rozmieszczenie wspomnianych kategorii znalezisk na planach wykazało, że nie rozkładają się one równomiernie na całym przebadanym obszarze cmentarzyska. Większość wchodzi w skład jednego z dwóch wyraźnie rysujących się skupisk. Większe skupisko sąsiadowało z cytadelą, mniejsze - z odcinkiem umocnień na przeciwległym krańcu miasta, w okolicy narożnej baszty VIII (Ryc. 2-14). Cytadela jest znana jako miejsce stacjonowania rzymskiego garnizonu w pierwszych wiekach n.e. Okolice baszty VIII miały być także obsadzone przez Rzymian (KOSCUSKO-VALUZINIC 1893: 57-58). Niestety, ta część miasta została zniszczona podczas prac fortyfikacyjnych w 2. połowie XIX w. Hipotezy nie można więc zweryfikować, ale pośrednio potwierdza ją analiza topografii znalezisk, której wyniki zostały zaprezentowane w artykule. Nie wszystkie uwzględnione kategorie znalezisk można łączyć wprost z żołnierzami rzymskimi lub barbarzyńcami w rzymskiej służbie. Niektóre przedmioty należy prawdopodobnie wiązać z przybywającymi z wojskiem cywilami. Obecność rodzin i służby towarzyszącej oficerom potwierdzają m.in. kamienie nagrobne. Oba wyróżnione skupiska, choć bardzo do siebie podobne, nie są identyczne. Tylko w sąsiedztwie cytadeli grupują się znaleziska gwoździ, pochodzących najprawdopodobniej z rzymskich butów wojskowych, oraz większość pochówków koni. Datowane na pierwsze wieki n.e. groby jamowe (jednopochówkowe) w większości zakwalifikowano jako męskie lub nierozpoznane ze względu na brak wyposażenia. W pobliżu baszty VIII, wśród grobów jednopochówkowych (uwzględnionych w analizie) dominują natomiast te, w których złożono kobiety lub dzieci. Wypada jednak podkreślić, że w obu częściach cmentarzyska znajdowano zarówno nagrobki żołnierzy, jak i rzymskich cywilów. Analiza występowania w grobach jamowych monet rzymskich różnych emisji także wykazała kilka różnic między omawianymi skupiskami. W przypadku monet Antoninusa Piusa znaleziska koncentrują się w sąsiedztwie cytadeli (Ryc. 6). Monety Marka Aureliusza tworzą zgrupowanie w pobliżu baszty VIII (Ryc. 6). Monety rzymskie okresu Sewerów to przede wszystkim emisje Karakalli i Aleksandra Sewera (Ryc. 7). Dominują one w grobach jamowych w rejonie baszty VIII, natomiast zupełnie brak współczesnych im pochówków tego typu (z analogicznymi monetami) w sąsiedztwie cytadeli. Podsumowując, przeprowadzona analiza nie potwierdziła pobytu wojsk rzymskich w Chersonezie w okresie rządów Trajana. Może to wskazywać na krótkotrwałą obecność Rzymian w tym okresie oraz małą liczebność gar¬nizonu. Badania wykopaliskowe na terenie cytadeli dotychczas nie ujawniły śladów zabudowy z początków II wieku (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2001), choć na bliżej nieokreśloną aktywność budowlaną wskazuje materiał tegularny (SARNOWSKI 2005). Opierając się na kartowaniu znalezisk monetarnych z cmentarzyska, można jednak potwierdzić obecność Rzymian w cytadeli w okresie rządów Antoninusa Piusa. Wyniki badań po wewnętrznej stronie tej części umocnień wskazują na wzmożoną aktywność budowlaną w połowie II w. (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2001). Za panowania Marka Aureliusza przypuszczalnie maleje znaczenie cytadeli, a garnizon zostaje rozmieszczony także w pobliżu baszty VIII. z upływem czasu rola tej części miasta, jako domniemanej siedziby garnizonu (lub jego części), zdaje się rosnąć. Może na to wskazywać występowanie stosun¬kowo ubogich grobów jamowych, zawierających monety Karakalli i Aleksandra Sewera, tylko w sąsiedztwie baszty VIII. Być może chodzi o pochówki żołnierzy, ale oczywiście nie możemy być tego pewni. W zachodniej części miasta zarejestrowano także znaleziska dachówek sygnowanych stemplami legionu XI Klaudyjskiego, obecnego w Cherso nezie w okresie Sewerów (GRINEVIC 1959: 95; KUTAJSOV 1986). Kolejne znaleziska monet rzymskich to emisje Maksymina Traka i Gordiana III. Wyraźnie widoczna jest przewaga monet drugiego z tych cesarzy. Wydaje się, że ewentualny powrót garnizonu rzymskiego mógł nastąpić za panowania właśnie tego władcy. Ostatnia zauważalna koncentracja zidentyfikowanych monet rzymskich na terenie cmentarzyska wiąże się z okresem rządów Filipa Araba i jego syna. Spadek liczby znalezisk monetarnych z emisji późniejszych cesarzy pozwala domyślać się, że wraz z końcem panowania obu Filipów po raz kolejny zrezygnowano z utrzymywania garnizonu lub poważnie ograniczono jego liczebność. Należy podkreślić, że występowanie kilku wydzielonych, omówionych wyżej kategorii znalezisk, niemal wyłącznie w dwóch ograniczonych strefach cmentarzyska Chersonezu nie wydaje się dziełem przypadku. Bardzo prawdopodobne, że wskazane grupy zabytków ruchomych znaczą miejsca pochówków żołnierzy rzymskich na nekro-poli. Pośrednio mogą także wskazywać, gdzie Rzymianie stacjonowali w mieście. Związek jednego z omawianych skupisk z cytadelą wydaje się oczywisty. W tej sytuacji należy brać pod uwagę, iż druga, podobna strefa cmentarzyska (w pobliżu baszty VIII) także mogła sąsiadować z zajętym przez rzymskie wojsko terenem w obrębie murów miasta. Wypada ponadto podkreślić współwystępowanie w tym dru¬gim skupisku grobów jednopochówkowych, uznanych za należące do kobiet i dzieci, z tymi wyposażonymi w sposób typowy dla mężczyzn. Widać to szczególnie wyraźnie w przypadku zestawienia grobów datowanych na okres Sewerów. Być może więc za pobliskim murem obronnym nie tylko stacjonowała część garnizonu, ale także mieszkali związani z nim cywile.

RU

Н!екрополь Херсонеса Таврического занимает территории, расположенные на запад и на юг от руин античного города. Также распространяется и на проти¬воположную сторону Карантинной бухты, воды кото¬рой окружают город с востока (Рис. 1). К сожалению, точно определить площадь, занимаемую некрополем невозможно, так как вокруг Херсонеса находится за¬стройка современного Севастополя. Раскопки, прово¬димые с конца 80-х годов XIX века, привели к откры¬тию более 3500 захоронений. Значительная их часть была разграблена, разрушена позднейшими погребе¬ниями и использовалась многократно. Результаты ар¬хеологических исследований, даже если и были опубли¬кованы, в основном имеют форму разных отчётов, в ко¬торых могилы, захоронения и погребальный инвентарь описаны необыкновенно лаконично. Только немного¬численные находки представлены на иллюстрациях или указаны их аналогии (перечень отчётов исследова¬ний - см. приложенная Таблица 1). Анализ опубликованных материалов позволяет утверждать, что местный погребальный обряд был до-статочно однообразный. Поэтому в некотором смысле не удивляет, что исследователи охотно обращали вни¬мание на исключительные находки, признаки, отлича¬ющие какую-либо могилу среди ряда других. Некоторые их таких признаков были приняты во внимание в мо¬ нографии, посвящённой некрополю, о других едва упомянуто или вообще ничего не говорится (2,ШАК’ [ЗУБАРЬ] 1982). В представленном выше тексте сформировано несколько групп редких находок из погребений рим¬ского периода. Приняты во внимание: римские монеты, элементы вооружения и снаряжения, саркофаги и ос- суарии, погребения, содержащие скелеты с преднаме¬ренно деформированными черепами, а также конские захоронения и случаи отдельного помещения упряжи в погребении. Анализ дополняют планы, представляю¬щие размещение находок, являющихся сравнительным материалом: надгробий с греческими надписями и над-гробий с латинскими надписями (в том числе упомина-ющие римских солдат). Размещение упомянутых категорий находок на плане показало, что они распространяются по всему ис-следованному пространству некрополя неравномерно. Большинство находок (принадлежащих исследованным категориям) входит в состав одной из двух выразитель¬но рисующихся концентраций. Самое большое скопле¬ние находится рядом с цитаделью, меньшее - с участком оборонительных сооружений на противоположном краю города, около угловой башни VIII (Рис. 2-14). Цитадель известна как место размещения римского гар¬низона в первых веках н.э. По мнению К.К. Косцюшко-Валюжинича, окрестности башни УШ могли быть за-селены римлянами (КО$С0$КО-УАЬ02Ж1С 1893: 57-58). К сожалению, эта часть древнего города была разру¬шена в ходе строительства фортификаций во второй половине XIX века, поэтому гипотезу подтвердить не возможно. Косвенным свидетельством могут служить представленные в статье результаты исследования. Не все принятые во внимание категории нахо¬док можно непосредственно соотносить с римскими сол¬датами или варварами на римской службе. Некоторые предметы, возможно, следует связывать с пребывающи¬ми с войском гражданскими лицами. Между прочим, наличие семей и сопровождающих офицеров служб, по¬дтверждают надгробные камни. Выделенные концентрации, хотя очень похожи, не являются идентичными. Т олько по соседству с цита-делью группируются: находки гвозей, принадлежащих, скорее всего, римской солдатской обуви, а также боль-шинство захоронений лошадей. Датированные первы¬ми веками н.э. ямные захоронения (одиночные), по при¬чине отсутствия погребального инвентаря в основном рассматриваются как мужские или неопределённые. В то же время поблизости башни VIII, среди одиночных погребений (учтённых в анализах) домини-руют захоронения женщин или детей. Следует, однако, подчеркнуть, что в обеих частях некрополя находят как надгробия солдат, так и римских гражданских. Анализ находок римских монет разных эмис¬сий (в ямных захоронениях) также показал некоторые отличия между описанными зонами. В случае монет Антонина Пия находки концентрируются по соседству с цитаделью (Рис. 6). Монеты Марка Аврелия сосредо¬точены около башни VIII (Рис. 6). Римские монеты времени Северов представляют собой, прежде всего, эмиссии Каракаллы и Александра Севера (Рис. 7). Они преобладают в ямных погребе¬ниях, в районе башни VIII и совершенно отсутствуют в одновременных захоронениях такого типа (с аналоги-чными монетами) по соседству с цитаделью. Подводя итоги, можно констатировать, что про-ведённый анализ не подтвердил присутствия римских войск в Херсонесе в период правления Траяна, хотя нельзя исключить коротковременное пребывание не¬большой численности гарнизона римлян в данный пе¬риод. Результаты раскопок в цитадели до настоящего времени не выявили следов застройки начала II века (Клклзт’шсг-Згсгурюкзю 2001), хотя на определён¬ную строительную активность указывает черепичный материал (ЗА^О^ЗЮ 2005). Опираясь на находки мо¬нет на территории могильника можно подтвердить присутствие римлян в цитадели в период правления Антонина Пия. Раскопки с внутренней стороны этой части оборонительных сооружений указывают на уси¬ленную строительную активность в середине II в. (КАКЛЗШ^сг-Згсгурюкзю: 2001). В период правления Марка Аврелия значение цитадели, возможно, умень-шается, а гарнизон размещается также и поблизости башни VIII. Со временем роль этой части города, как предполагаемого местопребывания гарнизона (или его части), начинает возрастать. На это может указывать наличие относительно бедных ямных захоронений с на-ходками монет Каракаллы и Александра Севера только по соседству с башней VIII. Может быть, имеем дело с за-хоронениями солдат, но, безусловно, в этом не можем быть уверены. В западной части города также зарегистри¬рованы находки черепиц с клеймами XI Клавдиева ле¬гиона, присутствующего в Херсонесе в период Северов (СКШЕ^С [ГРИНЕВИЧ] 1959: 95; К^ТА^5ОV [КУТАЙСОВ] 1986). Следующие находки римских монет представ¬ляют собой эмиссии Максимина Трака и Гордиана III. Выразительное преобладание монет второго из прави-телей, возможно, свидетельствует, что предположитель-ный возврат римского гарнизона наступил в период его правления. Последнюю заметную концентрацию опреде-лённых римских монет на территории некрополя мож¬но связать с периодом правления Филиппа Араба и его сына. Уменьшение числа римских монет, выпущенных позднейшими правителями позволяет предположить, что с окончанием правления обоих Филиппов снова отказались от содержания гарнизона или произошло важное ограничение его численности. Следует подчеркнуть, что наличие нескольких не типичных категорий находок почти исключительно на двух ограниченных зонах некрополя Херсонеса не кажется случайным. Скорее всего, представленные груп¬пы движимых находок указывают на места погребений римских солдат на территории некрополя. Косвенно могут также указывать на районы города, где римляне базировались. Связь одного из упомянутых скоплений с цитаделью кажется очевидной. В этой ситуации сле¬дует брать во внимание, что подобная зона некрополя (поблизости башни VIII) также могла соседничать с за-нятой римским войском территорией за стенами. Кроме того следует подчеркнуть совместное присутствие во второй зоне одиночных захоронений, признанных при-надлежащими женщинам и детям, и захоронений, осна- щёных сопроводительным инвентарём, типичным для мужчин. Особенно выразительно это видно в случае за-хоронений, датированных периодом Северов. Может быть, за ближайшей оборонительной стеной базирова¬лась не только часть гарнизона, но также проживали связанные с ним гражданские особы. Следует подчеркнуть, что наличие нескольких нетипичных категорий находок почти исключительно на двух ограниченных участках некрополя Херсонеса не кажется случайным. Скорее всего, представленные груп¬пы находок указывают (косвенно) на места размещения римских солдат и проживания римских гражданских лиц в Херсонесе. Связь одной из выявленных концент-раций с цитаделью кажется очевидной. в таком случае подобная зона концентрации поблизости башни УШ также могла находиться рядом с занятой римлянами территорией в городе. Может быть, за ближайшей стеной располагалась часть гарнизона и жили связанные с ним гражданские особы.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2013
• Volume: Tom X (LI), fasc. A
• Pages: 59-90

Contributors

author

Karasiewicz-Szczypiorski Radosław

References

• ANOHIN V.A., 1977 Monetnoe delo Hersonesa (IVv. do n.e. - XII v. n.e.), Kiev 1977.
• ANTONOVA I.A., ZUBAR’ V.M., 2003 Nekotorye itogi arheologiceskih issledovanij rimskoj citadeli Hersonesa, “Hersonesskij Sbomik” XII, 31-68.
• BELOV G.D., 1938 Otcet o raskopkah v Hersonese za 1935-36gg., Simferopol’.
• BURACKOV P.o., 1884 Obsij katalog monet, prinadlezavsih ellinskim koloniam, susestvovavsim v drevnosti na severnom beregu Cernogo mora, vol. 1, odessa.
• CHOWANIEC R., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2003, Zapinki cebulowate z cmentarzyska miejskiego w Chersonezie Taurydzkim (Sewastopol, Krym, Ukraina), “Światowit” IV (XLV)/B (2002), 29-34.
• DOROSKO VV., 2010, Plato Sapun-gory vo II-pervojpolovineIII vv. n. e., “Pricernomor’e. Istoria, politika, kultura” III/A (Izbrannye materialy mezdunarodnyh naucnyh konferencij «Lazarevskie ctenia»), 41-49.
• FARBEJ o.M., 1998, Pohoval’nyj kompleks rann’osredn’ovicnogo casu i dejaki pitanna z istorii Hersonesa, “Archeologia” (Kii'v) III, 122-129.
• FILIPPENKO A.A., ALEKSEENKO N.A., 2000, Der romischeMunzschatzfund von Balaklava, (in:) T. SARNOWSKI, O.JA. SAVELJA 2000a, 167-175, pls. 12-15.
• GRINEVIC K.E., 1959 Steny Hersonesa Tavriceskogo, “Hersonesskij Sbornik” V, 75-114.
• IVANOVA A.P., 1976 (ed.), Anticnaja skul’ptura Hersonesa, Kiev.
• KADEEV V.I., 1985 Novyj nadgrobnyj pamatnik II v. n.e. iz Hersonesa, “Kratkie soobsenia Instituta arheologii Akademii Nauk SSSR” 182, 66-69.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2001, Cytadela Chersonezu Taurydzkiego w okresie rzymskim. Próba rozwarstwienia chronologicznego i rekonstrukcji planu zabudowy, “Światowit” III (XLIV)/A, 59-75.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2011, Tschatyrdag, an Unknown Roman Sentry Post on the Southern Crimean Coast?, (in:) E. Papuci-Władyka et al. (eds.), Pontika 8. Recent Research on the Northern and Eastern Black Sea in Ancient Times. Proceedings of the International Conference, 21st-26thApril2008, Kraków, B.A.R. International Series 2240, oxford, 183-187.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2012, (with contributions by T. Sarnowski, o.Ja. Savelja, V. Myc, A. Lysenko) Roman Military Sentry Posts in Crimea. New Discoveries?, “Światowit” VII (XLVIII)/A (2006-2008), 93-99, pls. 124-129.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1894, Perecen’ drevnostej, najdennyh v 1892 g. v mogil’nike u juznoj gorodskoj steny Hersonesa, oAK za 1892 g., 101-119, figs. 58-74.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1895, Otcet" zaveduusego raskopkami v Hersonese za 1893 g., oAK za 1893 g., 59-75.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1900 Otcet" zaveduusego raskopkami vHersonese za 1897g., oAK za 1897 g., 111-132.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1902 Otcet"o raskopkah vHersonese v 1901 g., IAK IV, 5356, 96-116.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1904, Izvlecenie iz otceta K.K. Koscusko-Valuzinica o raskopkah v Hersonese v 1902 godu, IAK IX, 1-31.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1905, Otcet" o raskopkah v Hersonese Tavriceskom v 1903 godu, IAK XVI, 87-107.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1906, Otcet" o raskopkah v Hersonese Tavriceskom v 1904godu, IAK XX, 59-94.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., 1907, Otcet" o raskopkah v Hersonese Tavriceskom v 1905godu, IAK XXV, 67-128.
• KOSCUSKO-VALUZINIC K.K., SKUBETOVM., 1911 Izvlecenie iz otceta o raskopkah v Hersonese Tavriceskom v 1907godu, IAK XXXXII, 1-91.
• KOSTROMICEV D.A., 2011 Rimskoe voennoe prisutstvie v Hersonese v nacale I - pervoj polovine V vv. (po dannym arheologii), “Stratum plus” 2011/4: Evropejskaa Sarmatia i Hersones, 13-164.
• KOSTROMICEV D.A., 2005 Tri pogrebenia rimskih soldat iz nekropola Hersonesa, “Materialy po Arheologii, Istorii i Etnografii Tavrii” 11, 94-118.
• KUTAJSOV V.A., 1986, Novye nahodki legionnyh klejm v Hersonese, (in:) V.A. Anohin (ed.), Anticnaa kultura Severnogo Pricernomora vpervye veka nakj ery, Kiev, 139-142.
• REPNIKOV N.I.., 1927 Dnevnik raskopok hersonesskogo nekropola v 1908 godu , “Hersonesskij Sbornik” II, 149-182.
• ROSTOVCEV M.I., 1900 Rimskie garnizony na Tavriceskom poluostrove i Aj-Todorskaa krepost', “Zurnal Ministerstva Narodnogo Prosvesenia” CCCVIII, 140-158.
• ROSTOWZEW M.I., 1902 Romische Besatzungen in der Krim und das Kastell Charax, “Klio” II, 80-95.
• SARNOWSKI T., 2006 Romische Militdrziegel von der siidwestlichen Krim. Probleme der Produktionstdtigkeit und Produktionsorte, “Archeologia” (Warsaw) LVI (2005), 91-101.
• SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., 2000a Balaklava. Romische Militdrstation und Heiligtum des Jupiter Dolichenus, Warschau.
• SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., 2000b Zu den Familienverhdltnissen der romischen Soldaten und Offiziere auf der Sudkrim, (in:) T. SARNOWSKI, O.JA. SAVELJA 2000a, 197-200.
• SAVELJA o. JA., SARNOWSKI T., 2000, Der Grabstein des Iulius Valens aus Balaklava, (in:) T. SARNOWSKI, O.JA. SAVELA 2000a, 191-196, pl. 17:3.
• SOLOMONIK E.I., 1964 Novye epigraficeskiepamatniki Hersonesa, Kiev.
• SOLOMONIK E.I., 1973 Novye epigraficeskie pamatniki Hersonesa, Kiev.
• SOLOMONIK E.I., 1978 Neskol'ko novych nadpisej Hersonesskogo muzea, “Vestnik Drevnej Istorii” 145 (1978/III), 66-81.
• SOLOMONIK E.I., 1983a Latinskie nadpisi Hersonesa Tavriceskogo, Moskva.
• SOLOMONIK E.I., 1983b Iz epigrafiki Hersonesa, “Vestnik Drevnej Istorii” 166 (1983/IV), 66-87.
• SOLOMONIK E.I., 1996 Greceskie nadpisi Hersonesa, “Vestnik Drevnej Istorii” 219 (1996/IV), 43-53.
• TUROVSKIJ E.A., FILIPPENKO A.A., 1996 Novoe nadgrobie rimskogo soldata s nekropola Hersonesa Tavriceskogo, “Archeologia” (Kiev) 1996/ II, 140-143.
• VEJMARN E.V., 1977 Nekropol'okolo Krestoobraznogo zagorodnogo hrama v Hersonese, “Anticnaa drevnost’ i srednie veka” XIV, 5-15. VINOGRADOV U.G., 1996 Novoe dokumental'noe dose imperatorskoj epohi iz Hersonesa, “Vestnik Drevnej Istorii” 216 (1996/I), 48-60.
• ZUBAR’ V.M., 1982 Nekropol'Hersonesa Tavriceskogo I - IV vv. n.e., Kiev.
• ZUBAR’ V.M., 1987, Etniceskij sostav naselenia Hersonesa Tavriceskogo pervych vekov nakj ery (po materialam nekropola), (in:) T.N. Vysotskaa (ed.), Materialy po etniceskoj istorii Kryma VII v. do n.e - VII v. n.e, Kiev, 78-105.
• ZUBAR’ V.M., 1994 Hersones Tavriceskij i Rimskaa Imperia, Kiev.
• ZUBAR’ V.M., 1998, Severnyj Pont i Rimskaa Imperia (seredina I v. do n.e. - pervaapolovina VI v.), Kiev.
• ZUBAR’ V.M., 2001, Ese raz po povodu mestopolozenia „Kanaby’’ rimskogo garnizona Hersonesa, (in:) V.N. Zin’ko (ed.), Bospor Kimerijskij i Pont vperiod anticnosti i srednevekova: materialy 2 Bosporskih ctenij, Kerc’, 47-50.
• ZUBAR V.M., ANTONOVA I.A., 1996 Novyjfragment latyns'kogo napisu z Hersonesa, “Archeologia” (Kiev) 1996/I, 91-97.
• ZUBAR’ V.M., SEVCENKO A.V., LIPAVSKIJ S.A., 1990, Nekropol'Hersonesa Tavriceskogo (materialy i issledovania), Kiev, 1-32.