DE PARASITES SOCIAUX AU FAMEUX SAPEUR La désobéissance civile de l’art

• Authors: Brogowski Leszek

Title variants

EN

FROM ‘SOCIAL PARASITE’ TO ‘FAMOUS SAPPER’. THE ART OF CIVIL DISOBEDIENCE

PL

OD „PARAZYTA SPOŁECZNEGO” DO „SŁYNNEGO SAPERA”. O CYWILNYM NIEPOSŁUSZEŃSTWIE SZTUKI

• Languages of publication: FR

Abstracts

PL

OD „PARAZYTA SPOŁECZNEGO” DO „SŁYNNEGO SAPERA”. O CYWILNYM NIEPOSŁUSZEŃSTWIE SZTUKI W eseju zderzają się dwie płaszczyzny rozważań: jedna dotyczy praktyk artystycznych zwanych „pasożytniczymi” w sztuce ostatnich lat (temat sympozjum w Amiens w roku 2006), druga – dezalienacyjnej funkcji sztuki, w sensie, w jakim postrzega ją i praktykuje Laurent Marissal, którego książka (Pinxit. Malarstwo 1997–2003, Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005) jest tutaj przedmiotem rozważań. Ich celem jest powiązanie zagadnień, jakie wyłaniają się z tego zderzenia, z historią polityczną i intelektualną po to, by lepiej uchwycić ich sens i aktualność. W pierwszej części eseju pojęcie pasożytnictwa interpretowane jest przez pryzmat złowieszczych, a czasem zbrodniczych następstw koncepcji „pasożyta społecznego” u nazistów i w krajach bloku radzieckiego; skonfrontowana jest ona z odniesieniami do pasożytnictwa w ekonomii politycznej (Adam Smith, Karol Marks, Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav Andreski). Okazuje się wtedy, że „pasożyt społeczny” nie jest pojęciem, ale niespójnym zbiorem przeciwstawnych sensów, które zależą od ideologicznego punku widzenia. W drugiej części, wychodząc od społeczno-ekonomicznego kontekstu pracy artysty, a także od politycznych implikacji posługiwania się terminem „pasożyt” w kontekście sztuki, analiza praktyki artystycznej Laurent Marissala, prowadzi do historycznej rekonstrukcji pojęcia alienacji oraz sposobów filozoficznego pojmowania sztuki jako doświadczenia dezalienującego. Łączy się w tej rekonstrukcji kilka tradycji filozoficznych: pisarze Oświecenia (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Friedrich Schiller), filozofowie anarchizmu (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon, Michał Bakunin, Lew Tołstoj), ale także, w nieco bardziej zaskakujący sposób, Karol Marks i Umberto Eco, którego teoria otwartego dzieła jest w istocie odpowiedzią na kwestię alienacji w sensie, w jakim zdefiniował ją Marks. Zagadnienia wyłaniające się z tych analiz łączą konsekwencje zarówno estetyczne, jak i polityczne: nieposłuszeństwo obywatelskie (kiedy wolność wypowiedzi prowadzi artystów na skraj legalności: Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, Clido Mereiles, itd.), dezalienacyjna funkcja sztuki (edukacja estetyczna według modelu Schillera czy akcja polityczna – w tym również w sztuce – według teorii Marksa?), koncepcja czasu w doświadczeniu alienacji, zwłaszcza w przypadku artystów, których praca zarobkowa nie pokrywa się z działalnością artystyczną (pisał o tym między innymi Witold Gombrowicz), a wreszcie teoria własności (oparta na użytkowaniu czy na posiadanie?, niedająca się wyalienować własność ufundowana na prawie autora do swojego dzieła czy na nieograniczonym prawie do posiadania?). Francuski termin „jouissance”, mający zarówno sens prawny, jak i egzystencjalny, oznaczający zarazem „prawo do użytkowania” i „przyjemność”, a nawet „orgazm”, jest przedmiotem pasjonującej analizy Diderota w Encyklopedii. W roku 1997 Laurent Marissal zostaje zatrudniony jako członek personelu pilnującego kolekcję obrazów w Muzeum Gustawa Moreau; sytuacja typowa dla młodych artystów, bo Marissal właśnie otrzymał dyplom Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu. W takim właśnie kontekście opracowuje swoją koncepcję i praktykę sztuki jako sposobu na odzyskiwanie czasu swojej egzystencji sprzedanego pracodawcy, a instrumentem tej praktyki czyni związek zawodowy. W roku 2003 podaje się do dymisji, a w 2005 publikuje Pinxit. Malarstwo 1997–2003, jako dokument, opowieść i wyraz doświadczenia artystycznego, w którym sztuka i praca zrosły się na dobre z życiem.

EN

FROM ‘SOCIAL PARASITE’ TO ‘FAMOUS SAPPER’. THE ART OF CIVIL DISOBEDIENCE In the essay, there are two planes which collide: one concerning artistic practice of recent years considered as ‘parasitic’ in art (see: the symposium in Amiens in 2006), the second – de-alienating function of art as interpreted by Laurent Marissal, whose book (‘Pinxit: Painting from 1997 to 2003’ Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005) is under consideration here. Their aim is to link the issues which emerge from the clash with political and intellectual history in order to bet-ter grasp their meaning and relevance. In the first part of the essay, the notion of parasitism is interpreted through the prism of sinister, sometimes murderous consequences of ‘social parasite’ – the ideas by the Nazis and the Soviets. It is confronted with references to parasitism in political economy (Adam Smith, Karl Marx, Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav Andreski). It turns out then that ‘social parasite’ is not a idea, but an inconsistent set of contradictory meanings, which depend on the ideological point of view. In the second part, starting from the socio-economic context of the artist’s work, as well as the political implications of the use of the term ‘parasite’ in the context of art, the analysis of the artistic practice by Laurent Marissal leads to the historical reconstruction of the concept of alien-ation and ways of philosophical understanding of art as de-alienating experience. The recon-struction combines several philosophical traditions, including the following traditions: the writ-ers of the Enlightenment (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Frie-drich Schiller), the philosophers of anarchism (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon, Mikhail Bakounine, Leo Tolstoy), but also in a bit more surprising way, Karl Marx and Umberto Eco, whose theory of open work is in fact the answer to the question of alienation in the sense de-fined by Marx. Issues emerging from these analyzes combine both aesthetic and political consequences: civil disobedience (when freedom of speech leads artists to the edge of legality: Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, clido Mereiles, etc.), de-alienation of the function of art (aesthetic education by Schiller and/or political action – including in art – according to Marx’s theory?), the concept of time in the experience of alienation, especially in the case of artists whose paid work does not coincide with artistic activities (Witold Gom-browicz and other writer wrote about this problem), and finally the theory of property (based on the use or the possession ?, not-be-alienated property based on the right of the artist or to the unlimited right to own?). French term ‘jouissance’, having both the sense of the legal and exis-tential, meaning both ‘right to use’ and ‘pleasure’ and even ‘orgasm’, is the subject of a fascinat-ing analysis by Diderot in ‘Encyclopedia’. In 1997, Laurent Marissal was employed as a staff member to watch the collection of paintings at the Museum of Gustav Moreau; a situation typical for young artists, because Marissal just graduated from the Academy of Fine Arts in Paris. It is in this context he developed his idea and practice of art as a way of recovering the time sold to his employer, and he used unions as the instrument of that practice. In 2003, he resigned, and in 2005, he publishes ‘Pinxit: Paintings from 1997 to 2003’, as the document – story and expression of artistic experience, where art and work merge with life.

Keywords

PL

FUNKCJA SZTUKI PASOŻYTNICTWO SPOŁECZNE NIEPOSŁUSZEŃSTWO OBYWATELSKIE; ANARCHIZM; ALIENACJA DEZALIENACJA SZTUKI

EN

FUNCTION OF ART; SOCIAL PARASITISM; CIVIL DISOBEDIENCE ANARCHISM; ALIENATION / DE-ALIENATION OF ART

• Publisher: Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu
• Journal: DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu
• Year: 2016
• Volume: 21
• Pages: 48-83

Dates

published

2016-11-07

Contributors

author

Brogowski Leszek

References

• 1 Wilhelm Dilthey, L’Édification du monde historique dans les sciences de l’esprit, in Œuvre 1, trad. S. Mesure, Paris, Cerf, 1988, p. 58. 2 Dans sa livraison du premier semestre 1900, la revue française « Nature » évoque même l’hypothèse selon laquelle c’est la matière vivante en tant que telle qui serait d’essence parasitaire ; dans un article intitulé Un parasite universel, J. de Loverdo décrit un parasite menaçant toutes les espèces de plantes, que les « botanistes et les zoologistes » « considèrent comme le prototype de vie sur notre planète ». « Un parasite universel », Nature, 1900, Premier semestre, p. 50. 3 Friedrich Nietzsche, Humain, trop humain. Un livre pour les esprits libres, trad. A.-M. Desrousseaux, Paris, Denoël/ Gonthier, 1975, § 356, p. 79. 4 Pierre-Joseph Proudhon, Manifeste électoral du peuple, in Ni dieu ni maître. Anthologie de l’anarchisme, t. I, Daniel Guérin (éd.), Paris, Maspero, 1974, p. 76. 5 Ibid. 6 Ibid. 7 Stanislav Andreski, Parasitism and Subversion. The Case of Latin America, New York, Pantheon Books, 1967. 8 Guy Debord, Commentaires sur la Société du spectacle (1988), Paris, Gallimard, 1992, § II, p. 14. 9 Ferdinand Braudel, La Dynamique du capitalisme, Paris, Flammarion, coll. « Champs », 1988, p. 73. 10 Paul Gauguin, lettre datant d’août 1899, in Lettres de Gauguin à Daniel de Monfreid, Paris, Georges Falaize, 1950, p. 148. 11 Maxime de Robespierre, Textes choisis. Tome deuxième, Paris, Éditions Sociales, « Les classiques du peuple », 1957, « Réponse à l’accusation de J.-B. Louvet », 5 novembre 1792, p. 53. 12 Ibidem, p. 54. 13 Jean B. Restout cité d’après Édouard Pommier, L’Art de la liberté. Doctrines et débats de la Révolution française, Paris, nrf/Gallimard, 1991, p. 20. 14 Éditions Incertain Sens, Rennes, 2005. 15 Denys Riout, Qu’est-ce que l’art moderne ?, Paris, Gallimard, coll. « Folio essais », 2000, p. 280. 16 Mikhaïl Bakounine, Œuvres complètes de Bakounine, t. VIII, Paris, Éd. Champ libre, 1982, « Empire knoutogermanique et la révolution sociale », 1871, p. 165. 17 Auteur du livre sur Robespierre (Robespierre, derniers temps, Paris, Seuil, 1984), c’est sûrement de l’expression de celui-ci : « Vouliezvous une Révolution sans Révolution ? », que Jean-Philippe Domecq s’est inspiré pour intituler son livre Les Artistes sans art ? (Paris, Éditions Esprit, 1994). Mais le titre même de ce pamphlet contre l’art contemporain permet de comprendre comment il trahit la pensée de Robespierre ; Domecq regrette en effet l’absence de grandes œuvres d’art à l’époque qui a depuis longtemps rejeté l’idée même de l’œuvre comme mystificatrice. 18 Extrait d‘un travail à paraître de Laurent Marissal. 19 Friedrich Schiller, Lettres sur l’éducation esthétique de l’homme, trad. R. Leroux, Paris, Aubier, 1992, coll. « Domaine allemand bilingue », « Sixième lettre », p. 125. 20 Aristote, Métaphysique 981b24–25. 21 Extrait d‘un travail à paraître de Laurent Marissal. 22 Friedrich Schiller, Über naive und sentimentalische Dichtung (1795), in Gesammelte Werke in drei Bänden, Band III, Gütersloh, C. Bertelsmann Verlag, non daté, p. 923. 23 Schiller, Lettres…, op. cit., « Vingtseptième lettre », p. 369. 24 Ibidem, p. 371. 25 « L’Ennui…, mai 97 – août 98. Notes prises durant le temps du travail », in Laurent Marissal, Pinxit. 1997–2003, op. cit., p. 19. 26 Witold Gombrowicz Journal. Tome I, 1953–1958, trad. D. Autrand, Ch. Jezewski, A. Kosko, Paris, Gallimard, 1995, p. 321. 27 Jean-Jacques Rousseau, Confessions, in Œuvres complètes, tome 8, Paris, Hachette et Cie, 1903, livre I, p. 20. 28 Pinxit…, op. cit., p. 87. 29 Pinxit…, op. cit., p. 3. 30 Karl Marx, Économie et Philosophie. (Manuscrits parisiens) (1844), in Œuvres de Karl Marx. t. II : Économie, trad. J.Malaquais et C. Orsoni, Paris, nrf/ Gallimard, coll. « Pléiade », 1968, p. 83. 31 Ibidem. 32 Pinxit…, op. cit., p. 3. 33 Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, Paris, Flammarion (GF), 1986, p. 196. 34 Ibidem. 35 Jean-Jacques Rousseau, Confessions, livre VI, op. cit., p. 160. 36 Jean-Jacques Rousseau, Du Contrat social, in Œuvres complètes, tome 3, Paris, Hachette et Cie, 1905, livre II, chap. XI, p. 334. 37 Encore faut-il préciser ce que veut dire « propriété privée » ; comme l’explique Henri Lefebvre dans Critique de la vie quotidienne, Paris, Grasset, coll. « Les témoins », 1947, p. 89 et sv., elle ne commence que lorsqu’on « passe » chez un notaire, et ne concerne pas les objets « de consommation », mais les « moyens (sociaux) de production » (p. 94). 38 Ibidem, livre I, chapitre IX, p. 316–318. 39 Confessions, op. cit., livre VII, p. 247. 40 Die Sansculotten von Paris. Dokumente zur Geschichte der Volksbewegung 1793–1794, Walter Markov et Albert Soboul (éd.), Berlin, Akademie-Verlag, 1957, p. 138 et 140. 41 Albert Soboul, La Révolution française, Paris, P.U.F., coll. « Quadrige », 1989, p. 69. Voir aussi du même auteur Les sansculottes, Paris, Seuil, 1968, chap. 2 : « Les aspirations sociales de la sans-culotterie parisienne ». 42 Pinxit, op. cit., p. 3. 43 Ibidem, p. 57–58. 44 Marx, op. cit., p. 46. 45 Le titre de la traduction française, Les Métaphores dans la vie quotidienne, Paris, Éd. de Minuit, 1985, ne rend pas bien le sens de l’original. 46 Pinxit…, op. cit, p. 74. 47 Ibidem, p. 62. 48 Umberto Eco, « De la manière de donner forme comme engagement et prise sur la réalité », Revue d’esthétique n° 42, 2002, p. 12 ; cet essai, joint à la deuxième édition de l’Œuvre ouverte de 1965, n’a été traduit en français (par D. Férault) qu’en 2003. 49 Cf. « Papier peint », Pinxit…, op. cit., p. 64. 50 Léon Tolstoï, Qu’est-ce que l’art, trad. T. de Wyzewa, Paris, P.U.F., coll. « Quadrige », 2006, p. 16–17. 51 Ibidem, p. 21–22. 52 À Avoir et être de Gabriel Marcel (1962), Erich Fromm répondit par une question : Avoir ou être ? (1976). La tendance historique que Benveniste observe dans plusieurs langues à remplacer l’« être » par l’« avoir » :« il y a, « es gibt », etc., correspond selon Fromm au développement de la propriété privée, Avoir ou être ? Paris, Robert Lafont, coll. « Réponses », 1978, p. 41. 53 Voir Pinxit…, op. cit., p. 101–107. 54 L’Unique et sa propriété, trad. P. Gallissaire et A. Sauge, Lausanne, l’Âge d’homme, 1972, p. 343. 55 Ibidem, p. 344. 56 Eco, op. cit., p. 12. 57 Vincent Van Gogh, Lettres à son frère Théo, Paris, Gallimard, 1988, p. 417, je souligne. 58 Pierre-Joseph Proudhon, Du Principe de l’art et de sa destination sociale (1865), Dijon, Les Presses du réel, p. 214. 59 Marx, op. cit., p. 61. 60 Reproduit dans l’Internationale Situationniste, n° 8, 1963, p. 42. 61 Pinxit…, op. cit., p. 73. 62 Engeigner et apprendre. Arts vivants, Paris, Bruxelles, Archives Lebeer Hossmann, 1998, p. 43. 63 Shakespeare, Hamlet, Acte I, scène V, trad. Y. Bonnefoy, Paris, Gallimard 1978, p. 67. Hegel a repris cette formule à sa manière : « Souvent il paraît s’être oublié, s’être perdu ; mais intérieurement opposé à lui-même, il est travail intérieur qui se poursuit – comme le dit Hamlet de l’esprit de son père : “Bien travaillé, brave taupe !” – jusqu’à ce que, intérieurement fortifié, il soulève aujourd’hui la croûte terrestre qui le séparait de son soleil, de son concept, la faisant ’écrouler » (Hegel, Leçons sur l’histoire de la philosophie, t. 7, trad. P. Garniron, Paris, Vrin, p. 2112). Bakounine et Marx y font aussi allusion. « Mais d’autre part se manifestent autour de nous des phénomènes précurseurs : ils sont le signe que l’Esprit, cette vieille taupe, a achevé son travail souterrain et qu’il va bientôt réapparaître pour rendre sa justice » (Mikhaïl Bakounine, La Réaction en Allemagne. Les adversaires de la liberté (1842), trad. J. Barrué, in Spartacus, 35B, juillet-août 1970, p. 103). « Quand elle aura accompli la seconde moitié de son travail de préparation, l’Europe sautera de sa place et jubilera : « Bien creusé, vieille taupe ! » (Karl Marx, Le Dix-huit Brumaire de Louis Bonaparte (1852), Paris, Éditions sociales, 1968, p. 124.) L’« esprit » n’est pas un parasite, mais il avance caché. Etc.

Identifiers

ISSN

1733-1528