Wobec zła. Problem gnozy w polskich filmach Andrzeja Żuławskiego z lat 70.

• Authors: Maron Marcin

Title variants

EN

Facing Evil: The Problem of Gnosis in Andrzej Żuławski’s Polish Films of the 1970s

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule zostały omówione trzy filmy Andrzeja Żuławskiego z lat 70. – Trzecia część nocy (1971), Diabeł (1972) i Na srebrnym globie (1976-1977/1986-1987) – w kontekście inspiracji i podobieństw z gnozą rozumianą jako nurt doświadczenia i myślenia egzystencjalnego (Hans Jonas), religijnego (Kurt Rudolph) i ideologicznego (Eric Voegelin), a także jako „mit artystyczny” (Hans Blumenberg), umożliwiający opowieść o ambiwalencji kondycji ludzkiej. Zasadniczym tematem twórczości filmowej Żuławskiego, podobnie jak wszelkiej gnozy, jest pytanie o przyczyny zła oraz problem wyobcowania człowieka oraz kwestia poznania siebie i świata. Motywy gnostyczne pojawiają się w filmach reżysera w czterech zasadniczych aspektach: jako wizja świata naznaczonego upadkiem i działaniem zła; w doświadczeniach bohaterów, zazwyczaj nadwrażliwych, przeżywających apokaliptyczne iluminacje; w doświadczeniach miłości i erotyki, będących dla bohaterów przyczyną wstrząsu poznawczego; i wreszcie jako koncepcja sztuki jako buntu.

EN

The article concerns three Polish films directed by Andrzej Żuławski in the 1970s: Trzecia część nocy (The Third Part of Night, 1971), Diabeł (The Devil, 1972) and Na srebrnym globie (On the Silver Globe, 1976-77/1986-87). It discusses them in the context of inspirations and similarities with gnosis, understood as a trend of existential (Hans Jonas), religious (Kurt Rudolph) and ideological (Eric Voegelin) experience and thinking, as well as an “artistic myth” (Hans Blumenberg), making it possible to create a tale about the ambivalences of the human condition. The principal themes of Żuławski’s film works, common to all kinds of gnosis, are the question of the causes of evil and the problem of man’s alienation, as well as the related issues of self-cognition and cognition of the world. Gnostic motifs occur in Żuławski’s films in four basic aspects: as a vision of the world marked by downfall and the workings of evil; in the lives of protagonists, who are usually hyper-sensitive people, experiencing apocalyptical illuminations; in love and eroticism, which cause a cognitive shock in the protagonists, and, finally, on a more general level, in the idea of art as rebellion.

Keywords

PL

Andrzej Żuławski; gnoza; zło; Apokalipsa; film polski

EN

Andrzej Żuławski; gnosis; evil; Apocalypse; Polish film

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Kwartalnik Filmowy
• Year: 2022
• Issue: 117 Kino nieznane/ukryte
• Pages: 50-76

Contributors

author

Maron Marcin

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

• https://orcid.org/0000-0003-1753-2575

References

• Bielik-Robson, A. (2004). Duch powierzchni. Rewizja romantyczna i filozofia. Kraków: Universitas.
• Blumenberg, H. (2009). Praca nad mitem (tłum. K. Najdek, M. Herer, Z. Zwolński). Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Blumenberg, H. (2019). Prawowitość epoki nowożytnej (tłum. T. Zatorski). Warszawa: PWN.
• Camus, A. (1991). Człowiek zbuntowany (tłum. J. Guze). Kraków: Oficyna Literacka Res Publica.
• Jonas, H. (1994). Religia gnozy (tłum. M. Klimowicz). Kraków: Platan.
• Kletowski, P., Marecki, P. (2008). Żuławski. Przewodnik Krytyki Politycznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
• Lazier, B. (2013). Przezwyciężyć gnozę. Hans Jonas, Hans Blumenberg i prawomocność świata natury (tłum. R. Zawisza). Kronos, 2 (25), ss. 142-160.
• Lilla, M. (2009). Bezsilny Bóg. Religia, polityka i nowoczesny Zachód (tłum. J. Mikos). Warszawa: WAB.
• Maron, M. (2019). Romantyzm i kino. Idee i wyobrażenia romantyczne w filmach polskich reżyserów z lat 1947-1990. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Maszewska-Łupiniak, M. (2011). Skroplenie wojny do czerwonej kropki. Dyskurs autobiograficzny w „Trzeciej części nocy” Andrzeja Żuławskiego. Kwartalnik Filmowy, (73), ss. 163-174.
• Michalski, C. (2019). Hamlet do pióra! (z punktu widzenia Fortynbrasa). W: Szekspir/Wyspiański, Hamlet (reżyseria B. Szydłowski). Kraków: program spektaklu, ss. 15-19.
• Morstin-Popławska, A. (2007). ‘Coniunctio oppositorum’. O celu wędrówki w głąb „Trzeciej części nocy”. Kwartalnik Filmowy, (57-58), ss. 73-90.
• Prokopiuk, J. (2019). Gnoza i gnostycyzm. Kraków: Vis-à-vis Etiuda.
• Ravasi, G. (2002). Apokalipsa (tłum. K. Stopa). Kielce: Wydawnictwo Jedność.
• Rudolph, K. (2011). Gnoza. Istota i historia późnoantycznej formacji religijnej (tłum. G. Sowiński). Kraków: Nomos.
• Safranski, R. (2013). Zło. Dramat wolności (tłum. I. Kania). Warszawa: Aletheia.
• Strauss, L. (2012). Interpretacja „Księgi Rodzaju”. W: L. Strauss, Jerozolima i Ateny oraz inne eseje z filozofii politycznej (tłum. R. Mordacki). Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki.
• Taubes, J. (2013). Mit dogmatyczny gnozy (tłum. A. Serafin). W: J. Taubes, Apokalipsa i polityka. Eseje mesjańskie. Warszawa: Biblioteka Kwartalnika Kronos.
• Taubes, J. (2016). Zachodnia eschatologia (tłum. A. Serafin, posłowie P. Nowak). Warszawa: Biblioteka Kwartalnika Kronos.
• Trześniowski, D. (1989). Jerzy Żuławski: modernistyczna lektura „Biblii”. Pamiętnik Literacki, (4), ss. 19-36.
• Trznadel, J. (1989). Polski Hamlet. Kłopoty z działaniem. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.
• Voegelin, E. (1992). Nowa nauka polityki (tłum. P. Śpiewak). Warszawa: Aletheia.
• Żuławski, A. (1994). Juki podróżne. Warszawa: BGW.
• Żuławski, A. (1994). Moliwda. Warszawa: Ogród Ksiąg.
• Żuławski, A. (2000). Zaułek pokory. Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl.
• Żuławski, J. (1914). Syntetyczny monizm w teorii poznania (zarys historyczny). W: J. Żuławski, Przed zwierciadłem prawdy. Szkice filozoficzne. Warszawa: Wende i spółka.