„Metodą — nauka, celem — religia”: Idee okultystycznej alternatywy religijnej w ujęciu genetycznym

• Authors: Maciej B. Stępień

Title variants

EN

“Method—Science, Purpose—Religion”: The Ideas of an Occult Religious Alternative in Genetic Terms

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia genezę okultyzmu jako nurtu ezoteryki zachodniej na podstawie najnowszych badań akademickich dotyczących gnozy i ezoterycznych tradycji w kulturze zachodniej. Badania o takim profilu są obecnie prowadzone z punktu widzenia nowego podejścia do tej interdyscyplinarnej dziedziny badań, zarysowanego w ostatniej dekadzie XX wieku. E.A. Tiryakyana socjologiczne rozumienie okultyzmu jako „praktyki tego, co ezoteryczne” jest w niniejszym artykule określone jako przestarzałe. Musi ono zostać zastąpione przez nową definicję, biorącą pod uwagę najnowsze, oparte na źródłach badania historyczne dotyczące ezoteryki zachodniej. Okultyzm był zarówno teorią, jak i praktyką, stanowiąc wyraźną, duchową (i magiczną) alternatywę dla chrześcijaństwa, stworzoną i rozwiniętą pod koniec XIX wieku na Zachodzie jako odpowiedź na mesmeryzm i spirytyzm. Początki okultyzmu wyjaśnione są w kategoriach idei, które go zrodziły (mesmeryzm, swedenborgizm, romantyzm). Następnie przedstawione są główne pojęcia okultyzmu oraz scharakteryzowane są trzy kluczowe postaci (P.B. Randolph, É. Lévi i A. Crowley), tak aby zasadnicza treść doktryn okultystycznych stała się jasna. Okultyzm był przedstawiany jako „system” i „nauka”, które zmierzają do sformułowania spójnego nauczania dotyczącego rozwijania intuicyjnych mocy jego adeptów, a jako swój cel ostateczny ustanowił otwartą szansę na osobiste i swobodne wejście w wyższe, duchowe światy i wymiary, bez hipnotycznych transów i pośrednictwa „mediów”. Okultyści podążali za obietnicą wejścia do wyższych, kosmicznych hierarchii, uważanych przez nich za opiekunów i strażników ludzkości, interweniujących w historię w celu zapewnienia postępu ludzkości i promowania coraz to nowych kandydatów (to znaczy samych okultystów) wzwyż ścieżki mającej prowadzić do osiągnięcia boskiego statusu bytowego – statusu równego temu, który przypisywano członkom owych ekskluzywnych, kosmicznych kręgów.

EN

This paper discusses the origins of occultism as a current of Western esotericism based on recent academic studies on Gnosis and esoteric traditions in Western culture. Such studies are now carried out from the standpoint of a new approach to this interdisciplinary field of research, formulated in the last decade of the 20th century. It is argued that E.A. Tiryakyan’s sociological apprehension of occultism as ‘practice’ of that which is ‘esoteric’ is outdated, and needs to be replaced with a new one, taking into account the most recent, source-based studies on western esotericism: occultism was both theory and practice, and constituted a distinct, spiritual (and magical) alternative to Christianity, conceived and developed in the late 19th century in the West as a response to mesmerism and spiritualism. The origins of occultism are explained in terms of the ideas that gave birth to it (mesmerism, Swedenborgianism, romanticism). Next, the main concepts of occultism are presented, and three of the key figures (P.B. Randolph, É. Lévi, and A. Crowley) are characterized to showcase what the essential content of occultist doctrines was. Styled as a ‘system’ and ‘a science’ occultism sought to formulate a coherent teaching regarding the training of intuitive powers of its adepts, and set as their end-purpose an open chance of entering higher, spiritual worlds and dimensions personally and freely, without hypnotic trances and mediations from the ‘mediums’ of the day. Occultists were also promised the possibility of joining higher cosmic hierarchies, believed by them to be the custodians and guardians of humankind, intervening in the history to ensure human progress and promote ever new candidates (that is, the occultists themselves) to the status of godlike entities, equal members of these cosmic, exclusive circles.

Keywords

PL

historia idei; ezoteryka zachodnia; okultyzm; magia

EN

the history of ideas; western esotericism; occultism; magic

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Kulturoznawcze
• Year: 2017
• Volume: 8
• Issue: 4
• Pages: 69-91

Contributors

author

Maciej B. Stępień

References

• Aleister Crowley and Western Esotericism. Red. Henrik Bogdan i Martin P. Starr. Oxford: Oxford University Press 2012.
• Aleister Crowley: Un mago a Cefalu. Red. Pierluigi Zoccatelli. Roma: Edizioni Mediterranee, 1998.
• Asprem, Egil, i Kennet Granholm. „Constructing Esotericisms: Sociological, Historical and Critical Approaches to the Invention of Tradition”. W: Contemporary Esotericism. Red. Egil Asprem i Kennet Granholm, 25–48. Sheffield: Equinox Publications, 2013.
• Augustynek, Andrzej. Sugestia, manipulacja, hipnoza. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin, 2008.
• Beck Block, Marguerite. The New Church in the New World: A Study of Swedenborgianism in America. New York: Swedenborg Pub. Assoc., 1984.
• Benz, Ernst. Swedenborg in Deutschland: F.C. Oetingers und Immanuel Kants Auseinandersetzung mit der Person und Lehre Emanuel Swedenborgs, Frankfurt am Main: V. Klostermann, 1947.
• Bowman, Frank. Éliphas Lévi: visionnaire romantique. Paris: Presses universitaires de France, 1969.
• Buescher, John Benedict. „Spiritualism”. W: Encyclopedia of Religion. Second Edition. Red. Lindsay Jones, 8715–8718. Detroit: Macmillan Reference, 2005.
• Buisset, Christiane. Éliphas Lévi, sa vie, son œuvre, ses pensées. Paris: G. Trédaniel, 1985.
• Cahagnet, Louis Alphonse. Encyclopédie magnétique spiritualiste, traitant spécialement de faits physiologiques. Magie magnétique, swedenborgianisme, nécromancie, magie céleste. T. 1–7. Paris: G. Baillière, 1854–1860.
• Cahagnet, Louis Alphonse. Magie magnétique, ou Traité historique et pratique de fascinations, de miroirs kabbalistiques, d’apports, de suspensions, de pactes, de charmes des vents, de convulsions, de possessions, d’envoutement, de sortilèges, de magie de la parole, de correspondances sympathiques et de nécromancie. Paris: G. Baillière, 1858.
• Chastenet de Puysegur, Armand Marie Jacques. Mémoires pour servir à l'histoire et à l’établissement du magnétisme animal. Londres : bw. 1784 [współwydane z: Suite des mémoires pour servir à l'histoire et à l'établissement du magnétisme animal. Londres: bw., 1785].
• Chastenet de Puysegur, Armand Marie Jacques. Du magnétisme animal, considéré dans ses rapports avec diverses branches de la physique générale. Paris: Chez Desenne, 1807.
• Chevrier, Edmond. Histoire Sommaire de la Nouvelle Eglise Chrétienne fondée sur les doctrines de Swedenborg. Paris, London, New York: Librairie rue Thénard, Swedenborg Society, New Church Book Room, 1879.
• Coon, Deborah J. „Spiritualism”. W: The History of Science and Religion in Western Tradition. An Encyclopedia. Red. Gary B. Ferngren, 634–635. New York, London: Routledge, 2000.
• Crowley, Aleister. Eight Lectures on Yoga. Tempe, Ariz.: New Falcon, 1992.
• Deveney, John Patrick. Spiritualism. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 1074–1082. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Deveney, John Patrick. Paschal Beverly Randolph. A Nineteenth-Century Black American Spiritualist, Rosicrucian and Sex Magician. Albany, NY: State University of New York Press, 1997.
• Deveney, John Patrick. „Paschal Beverly Randolph and Sexual Magic”. W: Hidden Intercourse: Eros and Sexuality in the History of Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff i Jeffrey John Kripal, 355–367. Leiden, Boston: Brill, 2008.
• Deveney, John Patrick. Randolph, Paschal Beverly. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 976–979. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Drummond, Ian. The ‘Occult Macrohistory’ of Aleister Crowley. [Sydney 2003]. Academia.edu. Dostęp 7.07.2017. http://www.academia.edu/3991438/The_occult_macrohistory_of_ Aleister_ Crowley.
• Ennemoser, Joseph. Geschichte der Magie. Leipzig: F.A. Brockhaus, 1844.
• l’Estoile, Arnaud de, Qui suis-je? Éliphas Lévi. Grez-sur-Loing: Pardès, 2008.
• Faivre, Antoine. Access to Western Esotericism. Albany, NY: State University of New York Press, 1994.
• Faivre, Antoine. Que sais-je? L’ ésotérisme. Paris: Presses universitaires de France, 1993.
• Faivre, Antoine. Western esotericism: a concise history. Albany, NY: State University of New York Press, 2010.
• Faivre, Antoine, i Karen-Claire Voss. „Western Esotericism and the Science of Religions”. Numen 42 (1995): 48–77.
• Fornell, Earl Wesley. The Unhappy Medium: Spiritualism and the Life of Margaret Fox. Austin, Tex.: University of Texas Press, 1964.
• Grant, Kenneth. Aleister Crowley and the Hidden God. London: Skoob Books, 1973.
• Grudnik, Krzyszyof. Okultyzm i nowoczesność. Studium literaturoznawcze. Gdynia, Kraków: Wydawnictwo Black Antlers, 2016.
• Hanegraaff, Wouter J. „Beyond the Yates Paradigm. The Study of Western Esotericism between Counterculture and New Complexity”. Aries 1 (2001), nr 1: 5–37.
• Hanegraaff, Wouter J. „How Magic Survived the Disenchantment of the World”. Religion 22 (2003), issue 4: 357–380.
• Hanegraaff, Wouter J. „New Age Religion and Secularization”. Numen 47 (2000): 294.
• Hanegraaff, Wouter J. „Occult/Occultism”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 884–889. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Hanegraaff, Wouter J. „On the Construction of Esoteric Traditions”. W: Western Esotericism and Science of Religion. Red. Antoine Faivre i Wouter J. Hanegraaff, 11–61. Leuven: Peeters, 1998.
• Hanegraaff, Wouter J. „The Study of Western Esotericism: New Approaches to Christian and Secular Culture”. W: New Approaches to the Study of Religion, Vol. 1: Regional, Critical, and Historical Approaches. Red. Peter Antes, Armin W. Geertz i R.R. Warne, 489–519. Berlin, New York: Walter de Gruyter, 2004.
• Hanegraaff, Wouter J. Western Esotericism: A Guide for the Perplexed. New York: Bloomsbury, 2013.
• Horn, Friedemann, Schelling und Swedenborg: Ein Beitrag zur Problemgeschichte des deutschen Idealismus und zur Geschichte Swedenborgs in Deutschland, Zürich: Buchdruckerei Karl Schahl, 1954.
• Hutin, Serge. Aleister Crowley. Le plus grand de mages modernes. Verviers: Gérard et Cie, 1973.
• Isaac, Ernest. The Fox Sisters and American Spiritualism. W: The Occult in America: New Historical Perspectives. Red. Howard Kerr i Charles L. Crow, 79–110. Urbana, Ill.: University of Illinois Press, 1983.
• Jonsson, Inge, i Olle Hjern. Swedenborg. Stockholm: Proprius, 1976.
• Kaczynski, Richard. Perdurabo: The Life of Aleister Crowley. Berkeley, Calif.: North Atlantic Books, 2010.
• Keane, Lloyd Kenton. Magick/Liber Aba and Mysterium Coniunctionis: A Comparison of the Writings of Aleister Crowley and C.G. Jung. Ottawa: Carleton University, Department of Religion, 1999. Wersja online: Bibliothèque et Archives Canada/Library and Archives Canada. Dostęp 7.07. 2017. http://www.nlc-bnc.ca/obj/s4/f2/dsk1/tape10/PQDD _0003/ MQ43310.pdf.
• King, Francis. The Magical World of Aleister Crowley. London: Arrow Books, 1987.
• Koenig, Peter-Robert. „Ordo Templi Orientis: Early Years and Development”. The Ordo Templi Orientis Phenomenon: A research project done by Peter-Robert Koenig. Dostęp: 7.07.2017. http://www.parareligion.ch/early.htm.
• Koenig, Peter-Robert, „Ordo Templi Orientis Spermo-Gnosis”. The Ordo Templi Orientis Phenomenon: A research project done by Peter-Robert Koenig. Dostęp: 7.07.2017. http://www. parareligion.ch/spermo.htm.
• Kostołowski, Andrzej. „Éliphas Lévi — mag jako artysta”. W: Interpretacja dzieła sztuki. Studia i dyskusje. Red. Jan Białostocki. Warszawa, Poznań: PWN, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1976.
• Larangé, Daniel S. „Théologie mariale et discours féministe: la foi romantique en l’avenir du pouvoir féminin selon l’abbé Alphonse-Louis Constant”. Tangence 94 (2010) (automne): 113–134.
• Łagosz, Zbigniew. Punar Bhava. Czesław Czyński i Aleister Crowley w świetle XX-wiecznej tradycji ezoterycznej. Gdynia, Kraków: Wydawnictwo Black Antlers, 2016.
• Mayer, Jean-François. La Nouvelle Église de Lausanne et le mouvement Swedenborgien en Suisse romande, des origines à 1948. Zürich: Swedenborg Verlag, 1984.
• Mayer, Jean-François. „Swedenborgian traditions”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 1105–1110. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• McCalla, Arthur. „Romanticism”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 1000–1007. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• McIntosh, Christopher. Eliphas Lévi and the French Occult Revival. London: Rider, 1972.
• Méheust, Bertrand. „Animal Magnetism”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 75–82. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Mercier, Alain. Éliphas Lévi et la pensée magique au XIXe siècle. Paris: Seghers, 1974.
• Occultism in a global perspective. Red. Henrik Bogdan i Gordan Djurdjevic. Durham: Acumen, 2013.
• Owen, Alex. The Place of Enchantment: British occultism and the culture of the modern, Chicago, Ill.: University of Chicago Press, 2004.
• Pasi, Marco. Aleister Crowley e la tentazione della politica. Milano: F. Angeli, 1999.
• Pasi, Marco. „Crowley, Aleister”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 281–287. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Pasi, Marco. „The Influence of Aleister Crowley on Fernando Pessoa’s Esoteric Writings”. W: Ésotérisme, gnoses & imaginaire symbolique: mélanges offerts à Antoine Faivre. Red. Richard Caron, Joscelyn Godwin i Wouter J. Hanegraaff, 693–711. Leuven: Peeters, 2001.
• Pasi, Marco. „Modernity of Occultism: Reflections on some crucial aspects”. W: Hermes in the Academy. Ten Years’ Study of Western Esotericism at the University of Amsterdam. Red. Wouter J. Hanegraaff i Joyce Pijnenburg, 59–74. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2009.
• Pasi, Marco. „Ordo Templi Orientis”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 898–906. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Pasi, Marco. „‘The Neverendingly Told Story’: Recent biographies of Aleister Crowley”. Aries 3 (2003), nr 2: 224–245.
• Płonka-Syroka, Bożena. „Doktryny medyczne nurtu hermetycznego — struktura, geneza, uwarunkowania recepcji w społeczności naukowej”. Medycyna Nowożytna 1992, nr 0: 7–38.
• Płonka-Syroka, Bożena. „Mesmeryzm. Jak i dlaczego doktryna medyczna ewoluowała w stronę paranauki (1766-1848)”. W: Głupota wszechobecną jest: o uniwersalności pewnej ludzkiej przywary. Red. Katarzyna Łeńska-Bąk, 193–208. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2017.
• Płonka-Syroka, Bożena. Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii. Wrocław: Arboretum, 2007.
• Prinke, Rafał T. „Uczeń Wrońskiego — Éliphas Lévi w kręgu polskich mesjanistów”. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 2013, z. 30: 133–154.
• Roos, Jacques. Aspects littéraires du mysticisme philosophique et l’influence de Boehme et de Swedenborg au début de romantisme: William Blake, Novalis, Ballanche. Strasbourg: Heitz, 1951.
• Sieradzan, Jacek. „Aleister Crowley jako mistyk neopogański”. Nomos. Kwartalnik Religioznawczy 2005, nr 51–52: 115–135.
• Sigstedt, Cyriel Odhner. The Swedenborg Epic: The Life and Works of Emanuel Swedenborg. London: Swedenborg Society, 1981.
• Sjödén, Karl-Erik. Swedenborg en France. Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1985.
• Snoek, Jan A.M. „Swedenborg, Freemasonry, and Swedenborgian Freemasonry: An overview”. W: New Religions in a Postmodern World. Red. Mikael Rothstein i Reender Kranenborg, 23–75. Aarhus: Aarhus University Press, 2003.
• Stępień, Maciej B. Okultyzm. Studium ezoteryki zachodniej. Lublin: Wydawnictwo Naukowe Academicon, 2015.
• Stępień, Maciej B. „Okultyzm w świetle badań nad ezoteryką zachodnią”. Roczniki Teologiczne 62 (2015), z. 4: 257–261.
• Stępień, Maciej B. „Trzy światy Paschala Beverly Randolpha”. W: „Wieczność, gdzie śmierci nie ma…” Dawne oraz współczesne eschatologie i wizje światów duchowych. Red. Robert T. Ptaszek, Magdalena Zawisza-Skibińska, Dominika Ptaszek i Agata Nurzyńska, 159–190. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2015.
• Stępień, Maciej B. „‘Wczesny Faivre’ czy ‘pełny Hanegraaf’? Dylematy metodologiczne ezoteryki zachodniej”. W: Tożsamość w ezoterycznych nurtach kultury. Red. Agata Świerzowska i Izabela Trzcińska, 129–144. Kraków: Wydawnictwo LIBRON — Filip Lohner, 2016.
• Stuckrad, Kocku von. „Aleister Crowley, Thelema und die Religionsgeschichte des zwanzigsten Jahrhunderts”. W: Religion im kulturellen Diskurs: Festschrift für Hans G. Kippenberg zu seinem 65. Geburstag. Red. Brigitte Luchesi i Kocku von Stuckrad, 307–321. Berlin, New York, NY: Walter de Gruyter, 2004.
• Stuckrad, Kocku von. „Western Esotericism: Towards an Integrative Model of Interpretation”. Religion 35 (2005): 78–97.
• Swedenborg and His Influence. Red. Erland J. Brock i E. Bruce Glenn. Bryn Athyn, Penn.: Academy of the New Church, 1988.
• Uzzel, Robert L. Éliphas Lévi and the Kabbalah: The Masonic and French Connection of the American Mystery Tradition. Lafayette, La.: Cornerstone Book Publishers, 2006.
• Versluis, Arthur. „Methods in the Study of Esotericism, Part II: Mysticism and the Study of Esotericism”. Esoterica 5 (2003): 27–40.
• Williams, Thomas A. Eliphas Lévi: Master of the Cabala, the Tarot and the Secret Doctrines, Savannah, Ga.: Venture Press, 2003.
• Williams, Thomas A. Eliphas Lévi: Master of Occultism. Tuscaloosa, Ala.: University of Alabama Press, 1975.
• Williams-Hogan, Jane. „The Place of Emanuel Swedenborg in Modern Western Esotericism”. W: Western Esotericism and the Science of Religion Western Esotericism and Science of Religion. Red. Antoine Faivre i Wouter J. Hanegraaff, 201–252. Leuven: Peeters, 1998.
• Williams-Hogan, Jane. „Swedenborg, Emmanuel”. W: Dictionary of Gnosis and Western Esotericism. Red. Wouter J. Hanegraaff, Antoine Faivre, Roelof van den Broek i Jean-Pierre Brach, 1096–1105. Leiden, Boston: Brill, 2006.

Identifiers

DOI

10.18290/rkult.2017.8.4-3