Klejnot miasta zaginiony. Zarys dziejów krakowskiego kościoła Wszystkich Świętych do końca XVI wieku

• Authors: Walczak Katarzyna

Title variants

EN

City’s lost jewel. History of Cracow’a All Saints church till the end of XVI century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Jeden z najstarszych krakowskich kościołów, kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych wznosił się na skrzyżowaniu ulic Grodzkiej i Franciszkańskiej. Zbudowany w XIII wieku, był prawdopodobnie budowlą zastępczą dla pierwszej krakowskiej parafii, przeniesionej z kościoła św. Trójcy przekazanego dominikanom. Wiadomo, że prawa parafialne posiadał w roku 1327, wtedy też po raz pierwszy dowiadujemy się o zasięgu tej najmniejszej, a zarazem najgęściej zaludnionej krakowskiej parafii. W źródłach wezwanie kościoła pojawia się po raz pierwszy w Żywocie św. Stanisława, po raz kolejny w roku 1278 wymieniony został jako świadek proboszcz Arnold. Interesującym faktem jest, że w kolejnym źródle – spisach świętopietrza z 1325–1327 roku pojawia się już dwóch proboszczów, posiadających osobne uposażenie, oraz nazywanych proboszczami części drewnianej i murowanej. W 1490 roku kościół uzyskał tytuł kolegiaty. Wtedy to zostało zniesione podwójne proboszczowstwo zamienione na dziekanię i preopozyturę. Przy kościele funkcjonowało powołane przez bp. Zbigniewa Oleśnickiego Bractwo Ubogich oraz szkoła parafialna datowana na wiek XIV. Zachowane przekazy ikonograficzne, w większości sporządzone w okresie postępującej ruiny kościoła, oraz w czasie decyzji o jego rozbiórce ukazują budowlę dwunawową, orientowaną z płasko zakończonym prezbiterium. Do budowli przylegała wieża, zakrystia, skarbiec oraz kaplica, nazywana capella antiqua. Opis wnętrza kościoła pochodzi z wizytacji sporządzonej w 1599 roku na polecenie biskupa krakowskiego Jerzego Radziwiłła. W związku z decyzją Komitetu Upiększania Miasta kościół został rozebrany w roku 1835. Sprzęty kościelne zostały zlicytowane. Ostatnim jego śladem była wieża, która przetrwała do roku 1840, kiedy to podzieliła losy budowli.

EN

One of the oldest churches in Krakow, dedicated to All Saints, was situated between Grodzka and Franciszkańska Street. It was build in the XIII century, could had been replacement church for first Cracow’s parish, which was transferred from Saint Trinity church. The name of All Saints church was mentioned for the first time in Vita S. Stanislai. The second time in 1278 his rector Arnold was noted. Most interesting fact is that in the Tables of Pence from 1325–1327 you can find two rectors, who had separate salary and were called rectors of wooden and brick churches. In 1490 church got a collegiate title. Than double rectory was liquidated and positions of provost and dean were established. Church was a place where Brotherhood of the Poor created by Bishop Zbigniew Oleśnicki used to work. Our knowledge of churches looks comes from iconography which was made when the building was already a ruin. According to those sources church had two naves, was oriented and had simply completed presbytery. The building had adhered tower, sacristy, treasure and chapel, called capella antiqua. Description of the interior of the church comes from 1599, when Jerzy Radziwiłł, Bishop of Cracow had visited it. According to the decision of the City Beautification Committee, the church was demolished in 1835, and church’s equipment was sold on auction. The tower survived till 1840, when it shared the fate of the rest of the building.

Keywords

PL

kościół pw. Wszystkich Świętych w Krakowie; XVI wiek

EN

Cracow’a All Saints church; XVI century

• Publisher: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
• Journal: Folia Historica Cracoviensia
• Year: 2013
• Volume: 19
• Pages: 133–158

Dates

published

2013-12-31

Contributors

author

Walczak Katarzyna

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

References

• J. Klepacka, Kościół WW. Świętych w Krakowie. „Kronika Miasta Krakowa” 1959–1960 [druk 1962], s. 38–39
• Z. Perzanowski, Cuda Świętego Stanisława. „Analecta Cracoviensia” T. 11: 1979, s. 47–66
• Z. Kozłowska-Budkowa, Założenie klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie. „Rocznik Krakowski” R. 20: 1926, s. 1–19
• M. Friedberg, Założenie i początkowe dzieje kościoła N. Panny Marii w Krakowie (XIII–XV w.). „Rocznik Krakowski” R. 22: 1929, s. 1–31
• P. Tyszka, Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV–XV wieku w świadomości jego mieszkańców. Lublin 2001
• J. S. Jarmoz, Układ przestrzenny miasta Krakowa sprzed lokacji 1257 r. „Biuletyn Krakowski” T. 2: 1960, s. 24
• A. Niewiński, Przestrzeń kościelna w topografii średniowiecznego Krakowa. Próba syntezy. Kraków 2004
• F. Klein, Stary Kraków. Kraków 1916
• Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa. Wyd. F. Piekosiński. T. 1. Kraków 1879, nr 374, s. 499
• T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski w XIV w. Wrocław 1955
• S. Gawlas, Nova Civitas in Okol. Fragment z dziejów Krakowa. W: Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów. T. 6. Pod red. S. K. Kuczyńskiego. Warszawa 1994
• Kodeks dyplomatyczny Małopolski. T. 2. Wyd. F. Piekosiński. Kraków 1886, nr 484, s. 140–142
• J. Rajman, Kraków. Zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do r. 1333. Kraków 2004
• Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego. Organizacja kościoła, sztuka i nauka. T. 2. Poznań 1946
• W. Abraham, Początki prawa patronatu w Polsce. Lwów 1889
• J. Mularczyk, Ze studiów nad prawem patronatu na Śląsku w wiekach średnich. „Sobótka” R. 32: 1977, nr 2, s. 133
• B. Szady, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Podstawy i struktura. Lublin 2003, s. 15–34, 184–188
• E. Wiśniowski, Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji. W: Kościół w Polsce. T. 1: Średniowiecze. Pod red. J. Kłoczowskiego. Kraków 1966, s. 282–283
• E. Wiśniowski, Parafia w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne. Lublin 2004
• B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do r. 1795. T. 4. Kraków 1998
• M. Osmałek, Parafia z wieloosobową obsadą plebańską w diecezji krakowskiej w średniowieczu. „Summarium” Nr 26/27: 1997/1998, s. 37–45
• W. Wisłocki, Rękopisy archiwum senatu uniwersyteckiego w Krakowie. Kraków 1881
• W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego wiek XIV–XV. Warszawa 1971
• S. Orzechowski, Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. Wyd. K. J. Turowski. Sanok 1855
• B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego. Wyd. K. J. Turowski. Kraków 1858
• T. Gromnicki, Świętopietrze w Polsce. Kraków 1908
• B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do r. 1795. T. 2. Kraków 1998
• K. Bąkowski, Kraków przed lokacją z r. 1257. Z rycinami. Kraków 1935
• P. Tyszka, Mieszczanie, instytucje kościelne i pieniądze. Zapisy pobożne w przestrzeni późno-średniowiecznego Krakowa. W: Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym. Pod red. H. Manikowskiej, H. Zaremskiej. Warszawa 2002, s. 53–62
• E. Piwowarczyk, Legaty testamentowe „ad pias causas” w XV-wiecznym Krakowie. Z badań nad pobożnością miejską. Kraków 2010
• Z. Spieralski, Mielecki Hieronim h. Gryf. W: Polski słownik biograficzny. Pod red. E. Rostworowskiego. T. 20. Wrocław 1975, s. 754–755
• J. Krukowski, Z dziejów szkolnictwa parafialnego w Krakowie w okresie odrodzenia. Kraków 1986
• S. Kot, Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI–XVIII w. Lwów 1912
• A. Karbowiak, Rozprószenie młodzieży szkolnej krakowskiej w r. 1549. Kraków 1900
• M. Koczerska, Zbigniew Oleśnicki i kościół krakowski w czasach jego pontyfiatu (1423–1455). Warszawa 2004, nr 57, s. 342–343.
• E. Wiśniowski, Bractwa religijne na ziemiach polskich w średniowieczu. „Roczniki Historyczne” R. 17: 1969, z. 2, s. 51–81
• A. Bruździński, Bractwa religijne w siedemnastowiecznym Krakowie. W: Historia świadectwem czasów. Księdzu profesorowi Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi. Pod red. W. Bielaka, S. Tylusa SAC. Lublin 2006, s. 103–147
• H. Zaremska, Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Wrocław 1977
• M. Walczak, Ikonografia miniatury na dokumencie odpustowym kardynała Zbigniewa Oleśnickiego z r. 1449 w świetle papieskiej i soborowej propagandy w średniowieczu. W: Magistro et Amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin. Pod red. J. Gadomskiego. Kraków 2002, s. 481–504
• B. Miodońska, Małopolskie malarstwo książkowe. 1320–1540. Warszawa 1993, il. 147, 159
• I. Kęder, W. Komorowski, Ikonografi Placu Wszystkich Świętych oraz ulicy Franciszkańskiej, Poselskiej, Senackiej i Kanoniczej w Krakowie. Kraków 2007
• J. Wyrozumski, Kraków do schyłku wieków średnich. W: Dzieje Krakowa. Pod red. J. Bieniarzówny, J. M. Małeckiego. T. 1. Kraków 1992
• M. Rożek, Nieistniejące kościoły Krakowa. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” T. 33: 1983, s. 97–101
• M. Goras, Zaginione gotyckie kościoły Krakowa. Kraków 2003
• M. Koczerska, Miniatura na dokumencie odpustowym kardynała Oleśnickiego z 1449 r. „Biuletyn Historii Sztuki” T. 45: 1983, z. 2, s. 163–174
• W. Zin, Z badań nad kościołem Wszystkich Świętych w Krakowie. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” T. 8: 1974, s. 5–17
• K. Radwański, Sprawozdanie z prac badawczych prowadzonych w 1961 r. na terenie Krakowa. „Materiały Archeologiczne” T. 4: 1963, s. 363–368
• K. Radwański, 40 lat istnienia oraz 40 lat badań archeologicznych w Krakowie. „Materiały Archeologiczne” T. 28: 1995, s. 18
• Informator archeologiczny: badania 1984. Warszawa 1985
• K. Radwański, Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny. Kraków 1975, s. 199.
• P. H. Pruszcz, Kleynoty Stołecznego Miástá Krakowa albo Kościoły, y co w nich iest widzenia godnego y znacznego przez […] krótko opisane, powtornie záś z pilnością przeyźrzáne, y do druku z additámentem nowych Kościolow y Relikwii S. podane, z pozwoleniem Zwierzchnośći duchowney roku Páńskiego 1745. Kraków 1983
• S. Tomkowicz, Przyczynki do historyi i kultury Krakowa w pierwszej połowie XVII w. Lwów 1912
• W. Łuszczkiewicz, Najstarszy Kraków na podstawie badania dawnej topografi. „Rocznik Krakowski” T. 2: 1899, s. 16
• M. Goras, Układy dwunawowe w architekturze krakowskich mendykantów w okresie średniowiecza. W: Mendykanci w średniowiecznym Krakowie. Pod red. K. Ożóga, T. Gałuszki, A. Zajchowskiej. Kraków 2008, s. 299–324
• K. Moskal, Leliwici z Melsztyna i ich zamki. Nowy Sącz 2007
• B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do r. 1795. T. 3. Kraków 1999
• M. Truszcz, Rozwój architektury tarnowskiej katedry. W: Tarnów. Wielki przewodnik. T. 2: Stare Miasto. [Pod red. S. Potępy]. Tarnów 1995, s. 113–133
• M. Cerch, Pomniki Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z tekstem Feliksa Kopery. T. 2. Kraków 1904
• J. Rajman, Średniowieczne patrocinia krakowskie. Kraków 2002
• T. Żebrawski, O kościołach ubyłych w Krakowie. W: tenże, Rozmaitości. Kraków 1865
• Kraków – Europejskie miasto prawa magdeburskiego 1257–1791. Katalog wystawy. Pod red. G. Lichończak-Nurek. Kraków 2007
• M. Cerch, Pomniki Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z tekstem Feliksa Kopery. T. 1. Kraków 1904
• J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460–1500. Warszawa 1988
• M. Schuster-Gawłowska, Gotycka Hodegetria z dawnego kościoła p.w. Wszystkich Świętych w Krakowie. Historia konserwacji. W: Artifex doctus. Studia ofirowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. T. 2. [Pod red. W. Bałusa, W. Walanusa, M. Walczaka]. Kraków 2007, s. 259–264
• J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1450–1540. Addenda. „Folia Historiae Artium” s.n. T. 12: 2009, s. 59
• M. Schuster-Gawłowska, Gotycka antyfona na obrazie „Matki Boskiej z Dzieciątkiem” z kościoła pw. Św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie. „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki” Vol. 15: 2004, nr 3/4, s. 56–61
• M. Cerch, Pomniki Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z tekstem Feliksa Kopery. T. 3. Kraków 1904
• A. Górny, K. Piwowarski, Kraków w czasie drugiego najazdu Szwedów na Polskę 1702–1709. Kraków 1932
• A. Grabowski, Kościoły miasta Krakowa. Wypisy z dzieł. Wyd. J. Stasiak, A. Wawryszczuk. Kraków 2007
• S. Kawecki, Opis miasta Krakowa w obrębie okopów w r. 1836. Wyd. A. Chmiel. Kraków 1927
• W. Zin, Z badań nad kościołem Wszystkich Świętych w Krakowie. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” T. 8: 1974, s. 5–17 - TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY ODDZIAŁ PAN W KRAKOWIE
• M. Rożek, Nieistniejące kościoły Krakowa. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” T. 33: 1983, s. 97–101 - Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej

Identifiers

ISSN

0867-8294

DOI

10.15633/fhc.235

URI

http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/235/163