Lapides vivi, Deus est lux, ecclesia est paradisus – kościół cysterski w średniowieczu nośnikiem znaczeń symbolicznych

• Authors: Nowiński Janusz

Title variants

EN

Lapides vivi, Deus est lux, ecclesia est paradisus – the Cistercian church in the Middle Ages as a carrier of symbolic meanings

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Kościół cystersów, ukształtowany w początkowym okresie formowania zakonu, z prostymi rozwiązaniami architektonicznymi i wyposażeniem, odzwierciedlał cysterską duchowość i liturgię – jego architekturę i wnętrze kształtowała zakonna tradycja i obecne w niej treści duchowe. W oparciu o cysterskie źródła, ze szczególnym wskazaniem na mistyczne treści obecne w nauczaniu św. Bernarda z Clairvaux (zwłaszcza w cyklu jego kazań: In dedicatione ecclesiae), w artykule zostały zaprezentowane znaczenia symboliczne, których wyrazicielem stały się architektura i wyposażenie średniowiecznych świątyń cysterskich. Liturgia sprawowana przez mnichów w tradycji zakonnej cystersów była postrzegana w jedności z liturgią niebiańską, celebrowaną przez aniołów przed tronem Boga. Takie rozumienie liturgii wpłynęło na symboliczną interpretację kościoła klasztornego. Ziemska świątynia, zbudowana z „żywych kamieni” (lapides vivi) – zakonników, którzy ją uświęcają swoją świętością, stanowi mistyczną jedność ze świątynią Boga w niebie i liturgią niebiańską celebrowaną przez aniołów (officium divinum in conspectu Dei et angelorum). Obecność Boga w kościele cysterskim symbolizowało światło słońca, w szczególny sposób obecne w przestrzeni sanctuarium, a kompozycja okien w szczytowej ścianie prezbiterium w symboliczny sposób wyrażała prawdę o jedności i troistości osób Trójcy Świętej. Symbolika świątyni cysterskiej znalazła bogaty wyraz w wystroju i wyposażeniu jej wnętrza interpretowanego jako Raj (ecclesia est Paradisus). Mistyczne i symboliczne znaczenia kościoła klasztornego kształtowały m.in. sens ideowy i ikonografię detalu architektonicznego, monumentalnych krucyfiksów nad przegrodą chóru (arbor vitae), dekoracji stalli (m.in. motyw winnej latorośli) oraz nastaw głównych ołtarzy, ze szczególnym wskazaniem na nastawy typu relikwiarzowego.

EN

With its simple architectural solutions and furnishing, a Cistercian church shaped at the early stage of the Order’s formation, conveyed Cistercian spirituality and liturgy, its architecture and interior having been formed by the Order’s tradition and the spiritual contents it entailed. Based on the Cistercian sources, with a particular emphasis on the mystical elements present in the teaching of St Bernard of Clairvaux (especially in his homily series In Dedicatione Ecclesiae), symbolic meanings as expressed in the architecture and furnishing of mediaeval Cistercian churches are analyzed. Liturgy performed by monks in the monastic tradition of the Cistercians was perceived in unity with heavenly liturgy, celebrated by angels before God’s throne. Such understanding of liturgy had an impact on the symbolic interpretation of a monastic church. The earthly Church built of “living stones” (lapides vivi): monks, who sanctified it with their holiness, constituted a mystical unity with God’s Church in Heaven and heavenly liturgy celebrated by angels (officium divinum in conspectu Dei et angelorum). God’s presence in a Cistercian church was symbolized by sunlight, particularly present within the space of the sanctuarium, while the window composition in the presbytery gable wall symbolically expressed the truth of the unity and the Trinitarian character of the persons of the Holy Trinity. The symbolism of a Cistercian church was richly expressed in the décor and furnishing of its interior interpreted as the Paradise (ecclesia est Paradisus). Mystical and symbolic meanings of a monastic church shaped, among others, the ideological and iconographic sense of an architectural detail, monumental crucifixes above the rood screen (arbor vitae), choir stalls’ decoration (e.g. vine motif), as well as high altar retables.

Keywords

PL

cystersi; kościół; symbolika; średniowiecze; światło; Raj

EN

Cistercians; church; symbols; Middle Ages; light; Paradise

• Publisher: Politechnika Wrocławska. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Journal: Architectus
• Year: 2016
• Issue: 2(46)
• Pages: 25-39

Contributors

author

Nowiński Janusz

• Instytut Historii Sztuki UKSW w Warszawie

References

• Kołodziejczyk I., Duchowość cysterska, [w:] A.M. Wyrwa, S. Strzelczyk, K. Kaczmarek (red.), Monasticon Cisterciense Poloniae. Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych, t. 1, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, 117–133.
• Duby G., Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980–1420, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
• Duby G., Der heilige Bernard und die Kunst der Zisterzienser, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main–Augsburg 1991.
• Untermann M., Forma Ordinis. Die mittelalterliche Baukunst der Zisterzienser, Deutscher Kunstverlag, München–Berlin 2001.
• S. Bernardi Claraevalensis, Sermones in Cantica Canticorum, PL 183, szp. 785–1198.
• S. Bernardi Claraevalensis, In dedicatione ecclesiae, Sermo I–VI, PL 183, szp. 517–536.
• Sauser E., Symbolik des Katholischen Kirchengebäudes, [w:] J.A. Jungmann, Symbolik der Katholischen Kirche, Verlag Hiersemann, Stuttgart 1960, 57–95.
• S. Augustini Episcopi, Sermo CCCLIX, PL 39, szp. 1550–1598.
• Miziołek J., Sol Verus. Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pierwszego tysiąclecia, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• S. Bernardi Claraevalensis, De consideratione libri quinquae ad Eugenium Tertium, PL 183, szp. 727–806.
• Honorii Augustodunensis, Elucidarium sive dialogus de summa christianae theologiae, PL 172, szp. 1109–1230.
• S. Bernardi Claraevalensis, In vigilia Nativitatis Domini, Sermo I–VI, PL 183, szp. 87–116.
• S. Bernardi Claraevalensis, De diligendo Deo liber seu tractatus ad Haimericum S. R. E. cardinalem et cancellarium, PL 182, szp. 971–1000.
• Laurent J., Les Noms des monastères cisterciens dans la toponymie européenne, t. 1, [w:] Saint Bernard et son temps, Association Bourguignonne des Sociétés Savantes, Dijon 1928, 168–204.
• Canivez J.M., Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1768, t. 1, Bureaux de la Revue, Louvain 1933.
• Laabs A., Malerei und Plastik im Zisterzienser Orden, Michael Imhof Verlag, Petersberg 2000.
• Bickel W., Die Kunst der Cisterzienser, [w:] A. Schneider, A. Wienand, W. Bickel, E. Coester (Hrsg.), Die Cisterzienser, Geschichte, Geist, Kunst, Wienand Verlag, Köln 1986, 178–316.
• Eberl I., Cystersi: historia zakonu europejskiego, przekł. P. Włodyga, Wydawnictwo Astraia, Kraków 2011.
• von Simson O., Katedra gotycka, jej narodzenie i znaczenie, przeł. A. Palińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
• Alanus de Insulis, Regulae Alani de sacra Theologia, PL 210, szp. 621–684.
• Nowiński J., Sakralna przestrzeń – charakterystyka oraz wybrane treści ideowe i symboliczne, „Seminare” 2011, t. 29, 269–283.
• Expositio Regulae ab Hildemaro tradita et nunc primum typis mandata, Mittermüller P.R (ed.), Vol. 3, Pustet, Ratisbonae 1880.
• Müller G., Wichtigkeit des Chorgebetes, „Cistercienser Chronik” 1896, Bd. 8, 84–88, 116–119, 144–154, 183–187.
• Exordium magnum Ordinis Cisterciensis, PL 185, szp. 995–1024.
• Kobielus S., Sposoby przywracania rajskiej harmonii w życiu zakonnym w epoce średniowiecza, „Studia Theologicae Varsaviensia” 1995, Vol. 33, Nr 1, 151–160.
• S. Bernardi Claraevallensis, Sermones de diversis. Sermo XLII, PL 183, szp. 661–665.
• S. Petri Damiani, Sermones. Sermo LIX, PL 144, szp. 835–839.
• Honorii Augustodunensi, Expositio in Cantica Canticorum. Secundus Tractatus, PL 172, szp. 397–496.
• Bauerreiss R., Arbor Vitae. Der „Lebensbaum” und seine verwendung in Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Neuer Filser-Verlag, München 1938.
• Flemming J., Baum, Bäume, t. 1, [w:] E. Kirschbaum (Hrsg.), Lexikon der Christlichen Ikonographie, Herder, Freiburg im Breisgau 1970, szp. 262–263.
• Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2000.
• S. Bernardi Claraevalensis, Meditatio in Passionem et Resurrectionem Domini, PL 184, szp. 741–768.
• Lutze E., Das bemalte Triumphkreuz in Loccum, „Niedersächsische Denkmalpflege” 1958/1959, Bd. 4, 35–44.
• Łużyniecka E., Pelplin i Doberan. Architektura opactw cysterskich spokrewnionych filiacyjnie, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2014.
• Paffrath A. i wsp., Altenberg. Der Dom des Bergischen Landes, Karl Robert Langewiesche Nachfolger Hans Köster, Königstein im Taunus 1974.
• Schindler H., Chorgestühle, Keyser, München 1983.
• Thomas A., Weinstock, t. 4, [w:] E. Kirschbaum (Hrsg.), Lexikon der Christlichen Ikonographie, Herder, Freiburg im Breisgau 1970, szp. 491–494.

Identifiers

DOI

10.5277/arc160203