Straty poniesione przez polski przemysł tytoniowy w wyniku II wojny światowej

• Authors: Synowiec Andrzej

Title variants

EN

Losses sustained by the Polish tobacco industry as a result of World War II

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Straty wojenne polskiego przemysłu tytoniowego były dwojakiego rodzaju. Wynikały, po pierwsze, z rabunkowej działalności okupanta niemieckiego (w mniejszym zakresie – radzieckiego), a po drugie, z przesunięcia granic po wojnie i utraty przez Polskę terenów wschodnich, gdzie znajdowała się znaczna liczba polskich zakładów tytoniowych. Łącznie oszacowano je na ponad 5 mld przedwojennych złotych polskich. Straty bezpośrednie wyniosły 154 mln zł, natomiast straty pośrednie pobrane przez okupanta w czasie wojny – 2 185 mln. Do tych ostatnich doliczono także niemal 3 mld zł, na które składały się: amortyzacja, wartość utraconej produkcji oraz zarobki świata pracy z okresu 5,5 roku wojny. Spośród wszystkich polskich przedwojennych monopoli przemysł tytoniowy ucierpiał najbardziej. Powyższe liczby nie wyczerpują wszystkich strat faktycznie poniesionych przez polski przemysł tytoniowy w czasie II wojny. Wiele z nich trudno dokładnie policzyć, jak chociażby znaczny regres kultury uprawy i hodowli tytoniu w Polsce spowodowany przez rabunkową gospodarkę niemiecką. Nie sposób też oszacować strat w doświadczonych pracownikach, którzy w związku z działaniami wojennymi utracili życie. Stan posiadania monopolu tytoniowego po zakończeniu wojny w stosunku do okresu przedwojennego wynosił niespełna 65% wytwórni wyrobów tytoniowych i 50% zakładów uprawy tytoniu. Natomiast zestawienie ich zdolności produkcyjnych i wyposażenia technicznego wynosiło w 1945 r. zaledwie 10% w porównaniu z rokiem 1939.

EN

The wartime repercussions on the Polish tobacco industry manifested in two distinct dimensions. Firstly, they emanated from the predatory activities of the German occupiers and, to a lesser extent, the Soviet forces. Secondly, the redrawing of post-war borders and the consequent relinquishment of eastern territories by Poland, wherein a substantial contingent of Polish tobacco enterprises were situated, contributed to the industry's losses. These cumulative losses were appraised at over 5 billion pre-war Polish złoty. Direct losses amounted to 154 million złoty, while indirect losses incurred under occupation during the war reached 2,185 million złoty. The latter figure encompassed nearly 3 billion złoty, comprising amortization, the valuation of forfeited production, and the remuneration of the labor force over the 5.5-year wartime period. Amongst the spectrum of pre-war Polish monopolies, the tobacco industry bore the brunt of adversities. The enumerated figures, however, do not exhaustively encapsulate the entirety of losses sustained by the Polish tobacco industry during the course of the Second World War. A multitude of these losses defy precise quantification, exemplified by the marked regression in the cultivation and husbandry of tobacco in Poland attributable to exploitative German economic practices. Additionally, an assessment of losses in skilled laborers, whose lives were forfeited as a consequence of wartime operations, remains elusive. Post-war, the monopoly status of the tobacco industry, relative to the pre-war era, reflected almost 65% retention for tobacco manufacturing facilities and 50% for tobacco cultivation establishments. Notably, the comparative analysis of their production capacities and technical infrastructure in 1945 revealed a mere 10% resilience when compared to the benchmark year of 1939.

Keywords

PL

zakłady tytoniowe; polski przemysł; monopole państwowe; II wojna światowa

EN

tobacco factories; Polish industry; state monopolies; World War II

• Publisher: Uniwersytet Rzeszowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
• Journal: UR Journal of Humanities and Social Sciences
• Year: 2024
• Volume: 32
• Issue: 3
• Pages: 78-102

Contributors

author

Synowiec Andrzej

• Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersytet Jagielloński

References

• AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów (BOW), sygn. 162, Pismo zastępcy dyrektora PMT W. Kędry i szefa Działu Finansowego PMT S. Muszyńskiego do Ministerstwa Skarbu w Warszawie nr 5137/I/1/45, 13 VIII 1945 r.
• AAN, BOW, sygn. 162, Pismo szefa Działu Sprzedaży PMT H. Karczewskiego do Biura Ogólno-Gospodarczego, L. 20905/I/1/45, 12 XII 1945
• AAN, BOW, sygn. 162, Wykaz wywiezionych przez okupanta przedmiotów, 23 VIII 1945 r.
• AAN, Ministerstwo Przemysłu Rolnego i Spożywczego (MPRiS), sygn. 485, Rozwój przedsiębiorstwa PMT od r. 1944
• AAN, MPRiS, sygn. 485, Spis adresów zakładów Polskiego Monopolu Tytoniowego. Załącznik Nr 1 do Nr 3604/Ad/1/49
• AAN, Ministerstwo Skarbu 1944–1950 ( MS II), sygn. 1346, Szkody wojenne monopolów państwowych
• AAN, MS II, sygn. 1347, Polski Monopol Tytoniowy
• AAN, MS II, sygn. 1347, Szkody wojenne Polskiego Monopolu Tytoniowego.
• AAN, MS II, sygn. 1515, Szkody wojenne Polskiego Monopolu Loteryjnego.
• AAN, MS II, sygn. 1515, Szkody wojenne Polskiego Monopolu Solnego.
• AAN, MS II, sygn. 1515, Szkody wojenne Państwowego Monopolu Spirytusowego.
• AAN, MS II, sygn. 1515, Szkody wojenne Polskiego Monopolu Zapałczanego.
• AAN, Polski Monopol Tytoniowy (PMT), sygn. 9, Sprawozdanie z działalności Polskiego Monopolu Tytoniowego za czas od 1 kwietnia 1938 do 31 marca 1939
• AAN, PMT, sygn. 70, Okólnik Dyrekcji PMT Nr 156 w sprawie likwidacji Wytwórni PMT Nr 2 w Krakowie, Nr 1862/Ad/1/48, 23 III 1948 r.
• AAN, PMT, sygn. 70, Okólnik nr 124 Dyrekcji PMT, Nr 1685/Og/I/47, 21 II 1947 r.
• AAN, PMT, sygn. 70, Pismo Dyrektora PMT E. Nadulskiego do Departamentu Akcyz i Monopoli Ministerstwa Skarbu w Warszawie, Nr 1380/I/1/45, 30 IV 1945
• AAN, PMT, sygn. 70, Pismo Dyrektora PMT E. Nadulskiego do Departamentu VI Ministerstwa Skarbu w Warszawie, Nr 20905/I/1/456, 17 I 1946
• AAN, PMT, sygn. 70, Pismo Ministerstwa Skarbu do Dyrekcji PMT w Warszawie w sprawie przeniesienia Zakładu Uprawy Tytoniu z Białegostoku do Ełku, N.D. VI.305/1/47, 15 I 1947 r.
• AAN, PMT, sygn. 70, Pismo szefa Działu Uprawy PMT dr. J. Obarskiego do Departamentu VI Ministerstwa Skarbu w Warszawie, Nr 1244/Upr/1/46, 16 X 1946 r.
• AAN, PMT, sygn. 70, Pismo Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Skarbu prof. dr Leona Kurowskiego do Dyrekcji PMT w Warszawie w sprawie zatwierdzenia utworzenia Doświadczalnego Zakładu Uprawy Tytoniu w Skroniowie (powiat jędrzejowski, województwo kieleckie), N.D.VI.6948/1/47, 4 VII 1947 r.
• AAN, PMT, sygn. 70, Protokół spisany dn. 11 marca 1948 w Wytwórni PMT nr 2 w Krakowie przez komisję powołaną zarządzeniem Dyrekcji PMT Nr 2572/Ad/2/Os/48 z dnia 6 marca 1948 r. przy udziale dyrektora wytwórni Emila Wagnera
• AAN, PMT, sygn. 70, Zestawienie zmian, które zaszły w następstwie działań wojennych w l. 1939–1945 w stanie zakładów PMT.
• ANK, Izba Skarbowa w Krakowie (ISK), sygn. 217, Pismo Naczelnika Urzędu Akcyz i Monopolów Państwowych w Tarnowie do Izby Skarbowej Wydział IV w Krakowie, Nr 1156/45, 23 VI 1945 r.
• ANK, ISK, sygn. 218, Pismo Naczelnika Urzędu Akcyz i Monopolów Państwowych w Krakowie do Izby Skarbowej Wydział IV w Krakowie, Nr 932/45, 22 V 1945 r.
• ANK, Polski Monopol Tytoniowy – Zakład Uprawy Tytoniu w Czyżynach z lat 1945–1953 (1956); (PMT ZUT), sygn. 5, Roczne sprawozdanie zakładu [1945 r.], Nr 1/1511/1607, B. Zatrudnienie pracowników według miesięcy 1945 r.
• ANK, PMT ZUT, sygn. 26, Protokół z narady wytwórczej odbytej w dniu 13 X 1949 r. w Zakładzie Uprawy Tytoniu w Krakowie-Czyżynach w formie rozszerzonego plenum Rady Zakładowej, Nr 6901/49
• ANK, PMT ZUT, sygn. 67, Memoriał Rady Zakładowej ZUT w Krakowie-Czyżynach do Dyrekcji PMT w Lublinie, 21 II 1945 r.
• ANK, Wodzisławska Wytwórnia Tytoniu Przemysłowego w Wodzisławiu Śląskim,sygn. 6, Zarządzenie Nr 1 Dyrektora Wytwórni J. Chodorowskiego, 9 IV 1945 r.
• APR, Komitet Zakładowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Zakładach Przemysłu Tytoniowego w Radomiu (KZ PZPR), sygn. 49, Szanowni zebrani! [Przemówienie wygłoszone w ZPT w Radomiu z okazji obchodów 40-lecia PRL i 60-lecia ZPT w Radomiu, 1984 r.]
• APR, KZ PZPR, sygn. 49,. Wystąpienie Dyrektora Zakładów z okazji jubileuszu 60-lecia Wytwórni Papierosów
• APR, Zbiór afiszów, plakatów i druków ulotnych po 1945 roku, sygn. 167, Obwieszczenie [Izby Skarbowej w Kielcach] o zwalczaniu nielegalnego handlu surowcem tytoniowym i uprawy roślin tytoniowych
• APR, Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Radomiu. Radomska Wytwórnia Papierosów w Radomiu, sygn. 24, Protokół z narady przedstawicieli przemysłu tytoniowego odbytej w dniu 10 VI [brak roku – A.S.] w Zarządzie Głównym Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Spożywczego w Warszawie przy ul. Kopernika 46/40.
• 110 lat-years’ historii Zakładów Przemysłu Tytoniowego w Krakowie. History of the tabacco factory in Cracow, 1986, Łódź.
• Bujanowski K., 1959, Uprawa i kontraktacja tytoniu, „Rynki Rolne”, nr 12.
• Doświadczalnictwo tytoniowe, 1949, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 6–7.
• Domański H., 1950, Inwestycje przemysłowe PMT w okresie 1947–1949, „Tytoń”, nr 4–6.
• Domański H., 1950a, Produkcja wyrobów gotowych w PMT w latach 1945–1949, „Tytoń”, nr 7–8.
• Dydowiczowa J., 1966, Zarys dziejów Wytwórni Wyrobów Tytoniowych w Poznaniu (1920–1966), „Kronika Miasta Poznania”, nr 2.
• Dynus M., 1947, Uruchomienie Wytwórni PMT w Wodzisławiu, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 1–2.
• Dzierżyński J., 1945, Polski Monopol Tytoniowy odbudowuje, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 7.
• Firlej M., 1945, Na dzień zaduszny, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 7.
• Grata P., 2009, Monopole skarbowe w polityce podatkowej Drugiej Rzeczypospolitej, Rzeszów.
• Hiszpański K., 1947, Na jakich terenach w Polsce dozwolona jest uprawa tytoniu?, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 1–2.
• Hiszpański K., 1947a, Uprawa tytoniu w r. 1946 (uwagi krytyczne), „Wiadomości Tytoniowe”, nr 1–2.
• Iwaniak S., 1999, Dzieje gospodarcze wsi kieleckiej 1944–1974, Kielce.
• Klarner S., 1947, Doświadczalny Zakład Uprawy Tytoniu w Skroniowie, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 3–4.
• Kulik C., Zeliaś A., 1965, Kierunki rozwoju produkcji papierosów w Polsce, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie”, nr 31.
• Osiągnięcia i zadania Polskiego Monopolu Tytoniowego w świetle ogólnej polityki gospodarczej państwa, 1948, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 1–2.
• Ostrowski K., 1977,, Hitlerowska polityka podatkowa w Generalnym Gubernatorstwie, Kraków.
• Pięciolecie Polskiego Monopolu Tytoniowego w liczbach, 1930, „Tytoń”, nr 3–4.
• Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939–1945, t. 1: Opracowanie, 2022, red. K. Wnęk, Warszawa.
• Raport o stratach wojennych Poznania 1939–1945, 2008, red. A. Sakson, A. Skarzyński, Poznań.
• Rocznik Statystyczny 1948, 1949, Warszawa.
• Rudziński S., 1980, Rozwój uprawy tytoniu w Polsce, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 2.
• Schiller S., 1946, Wytwórnia PMT w Poznaniu, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 5–6.
• Skrzywan W., 1946, Uwagi o gospodarczych dziejach Krakowa w czasie okupacji [w:] Kraków pod rządami wroga 1939–1945, red. J. Dąbrowski, Kraków.
• St. P., 1949, Zjazd we Wrocławiu dyrektorów wytwórni i kierowników zakładów PMT, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 1–2.
• Synowiec A., 2020, Przemysł tytoniowy w Polsce w 1945 roku [w:] Na gruzach starego
• świata. Rok 1945 z perspektywy gospodarczej i społecznej, red. T. Głowiński, Wrocław.
• Synowiec A., 2016, Wytwórnia Polskiego Monopolu Tytoniowego w Wodzisławiu Śląskim w latach 1945–1947 [w:] Jaworzno interdyscyplinarnie. Przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego na przestrzeni wieków, red. A. Rams, Jaworzno‒Częstochowa.
• Szpytma A., 2002, Okupacyjna Fabryka Papierosów (Tabakwerk) w Nowym Targu, „Almanach Nowotarski”, nr 6.
• Trzaska-Jarzyński W., 1950, Jak polepszyć jakość tytoniu krajowego, „Tytoń”, nr 4–6.
• Tytoń. Uprawa, hodowla, fermentacja, 1969, pr. zbior., Warszawa.
• Uprawianie tytoniu bez zezwolenia jest karalne, 1949, „Gazeta Krakowska”, 8 VI 1949, nr 111.
• Wróbel J., 1950, Polityka inwestycyjna PMT, „Tytoń”, nr 1–3.
• W.B., 1947, Polski Monopol Tytoniowy po drugiej wojnie światowej, „Wiadomości Tytoniowe”, nr 5–6.
• Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Krakowie, 1963, pr. zbior., Kraków.