Literatura. Film. (Szkic o powinowactwie)

• Authors: Czyżewski Stefan

Title variants

EN

LITERATURE. FILM. (Draft affinity)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

LITERATURE. FILM. (Draft affinity) The affinity of film and literature is analyzed in historical perspective, and more broadly, the methodological aspect of comparing and collating together ‘word and image’ ... Recalling the historical aspect, it is easy to find in the sources certain awkwardness of humanistic reflection on not only the relationship between the arts, but especially the division and classification of ‘disciplines of art’. Ancient thinkers tried to resolve this issue citing nine muses, who took care of the individual disciplines. Taxonomy is relevant only in its historical context, because understanding of art and science in those days was completely different from the present. Despite this fact, modern thinkers revised the system many times while different creating taxonomies and introducing other divisions. Cinema was considered as the Tenth Muse the early twentieth century, but that decision was only symbolic. It seems more appropriate to place the relationship of film and literature in the perspective of coexistence of words and images, whose affinity has been obvious in Mediterranean culture in last two thousand years. It manifests itself mainly through painting illustrations of literary topics. However, the temporary nature of perception of both film and literature, seems more appropriate an arena to compare film and literature. Separation of different material in these disciplines is possible. It entails the formation of the perspective of perception of temporary narrative structures, dramatic and semantic, as perception systems common to film and literature. The categories of the moving image and literary image are considered as helpful in detailed analysis. The text ignores the problem of film adaptation of literary works and typical inter-semiotic issues, because of its special affinity and marginal

Keywords

PL

SYNTEZA SZTUK, POWINOWACTWO SZTUK, SŁOWO I OBRAZ, OBRAZ LITERACKI A OBRAZ FILMOWY, ADAPTACJA

EN

GESAMTKUNSTWERK, AFFINITY ARTS, WORD AND IMAGE, THE LITERARY IMAGE AND THE FILM IMAGE, ADAPTATION

• Publisher: Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu
• Journal: DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu
• Year: 2015
• Volume: 20
• Pages: 212-243

Dates

published

2015-11-05

Contributors

author

Czyżewski Stefan

References

• 1 M. Gołaszewska, Między filozofią sztuki a mikroestetyką, [w:] Estetyka i sztuki, red. M. Gołaszewska, Kraków 1983, s. 15. 2 Problemy te wyczerpująco przedstawione są w: M. Gołaszewska, op. cit., – tam artykuły m.in.: S. Morawskiego, J. Ciszewskiej, J. Białostockiego, T. Bruniusa. 3 Patrz obszerne opracowanie problematyki w: Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1973, s. 500 i nast. 4 J. Parandowski, Mitologia, Warszawa 1965, s. 82. 5 K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1975. 6 R. Graves, The Greek Myths, London 1960. Wyd. polskie: Mity greckie, Warszawa 1967. 7 P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź, 1987, s. 241. Wyd. oryg. : Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine, Presses Univeristaires de France, 1951. 8 https://fr.wikipedia.org/wiki/Classification_des_arts (dostęp02.11.2015). 9 Np.: lirę, sistrum, harfę, kitarę, z których nie wszystkie używane są obecnie, a jeśli przetrwały do współczesności, to tylko ich nazwy, gdyż mają zupełnie inną budowę. Patrz: J. W. Reiss, Muzyczna kultura wschodu i starożytnej Grecji, [w:] Mała historia muzyki, Kraków 1979. 10 Flet – instrument o tej nazwie w dwu wersjach („poprzeczny” i „podłużny”) istnieje współcześnie; aulos – nazwa zbiorcza instrumentów dętych, także instrument dwupiszczałkowy (biaulos) o równoległym układzie piszczałek, oddzielnych dla obu dłoni, należał do najpopularniejszych w starożytnej Grecji, obecnie niestosowany. Por. Mała encyklopedia muzyki, Warszawa 1971. 11 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć; sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetyczne, Warszawa 1976, s. 24. 12 M. Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode, 1909, I, s. 254.Cyt. za: W. Tatarkiewicz, op. cit, s. 24. 13 Ibidem. 14 Patrz: https://fr.wikipedia.org/wiki/ Classification_des_arts (dostęp 02.11.2015). Por. także: I. Kant, Analityka piękna, [w:] Krytyka władzy sądzenia, tłum. J. Gałecki, Warszawa 1962. 15 W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 78. 16 Gotthold Ephraim Lessing, Laokoon oder über die Grenzen der Mahlerey und Poesie z 1766 roku. Wyd. polskie: Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, cz. I, oprac. Jolanta Maurin-Białostocka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962. 17 G. E. Lessing, op. cit., s. XII. 18 Obszerne studium na ten temat: Juliusz Starzyński, O romantycznej syntezie sztuk. Delacroix, Chopin, Baudelaire, Warszawa 1967. Autor przedstawia postawy artystów usiłujących w praktyce realizować tytułowe hasło – m.in.Delacroix, który uprawiając malarstwo grywał na skrzypcach… 19 G. Dziamski, Od syntezy sztuk do sztuki post-medialnej, „Estetyka i Krytyka” 17/18 (2/2009–1/2010), s. 2. Także: http://estetykaikrytyka.pl/art/17–18/eik_17–18_4.pdf (dostęp 02.11.2015). 20 W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 81. 21 G. W. F. Hegel, Esthétique, Paris 1997, t. 2,s. 19–22. 22 Patrz przypis nr 1. 23 W. Tatarkiewicz, op.cit., s. 84. 24 https://fr.wikipedia.org/wiki/ Classification_des_arts (dostęp 02.11.2015). 25 Patrz przypis 12. 26 Już w roku 1929 opublikował częściowo swoje przemyślenia w L’avenir del’esthetique. W pełni zaprezentował je w pracy: La Correspondance des arts, Eléments d’esthétique comparée, 1947. Wg. W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 84, 85. 27 W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 84. 28 http://www.sonore-visuel.fr/ouvrage/la-correspondance-des-arts-elementsdesthetique-comparee (dostęp 02.11.2015). 29 W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 85. 30 System klasyfikacji sztuk Souriau był przedstawiany w formie graficznej jako koło podzielone na 14 części. 31 M. Praz, Mnemosyne. Rzecz o powinowactwie literatury i sztuk plastycznych, Warszawa 1981, s. 28. (Muzyka, poza dźwiękonaśladowczą, jest asemantyczna, jak arabeska w plastyce – obie są „abstrakcyjne”). 32 M. Praz, op. cit., s. 30. 33 Cyt. wg. G. E. Lessing, op. cit., s. 4. Przypis nr 3 do cyt. fragmentu: Simonides z Keos, poeta grecki (556 – 468 p.n.e.), znakomity liryk; jego sławny aforyzm przekazał Plutarch, De gloria Atheniensium, III, 346, n., s. 196. 34 Horacy, Sztuka poetycka, zwana także Listem do Pizonów, 5.361. Ut pictura poësis est – obraz jest jak poezja (Słownik wyrazów obcych, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1939). 35 M. Praz, op. cit., s. 5, 6. 36 K. Irzykowski, X Muza. Zagadnienia estetyczne kina, Kraków 1924. 37 Wł. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988. 38 Podział ten częściowo oparty został na formalnoprawnym schemacie powstałym dla potrzeb kategoryzacji wyższego szkolnictwa artystycznego w Polsce. Por. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. 39 Istnieją bardzo liczne źródła bibliograficzne dotyczące tych zagadnień, por.: J. Krzyżanowski, Sztuka słowa. Rzecz o zjawiskach literackich, AiF, Warszawa 1972; Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976; S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze literatury, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk–Łódź 1986; A. Helman, O dziele filmowym. Materiał – technika – budowa, Kraków 1981; M. Hendrykowski, Słownik terminów filmowych, Poznań 1994; Słownik filmu, red. Rafał Syska, Kraków 2005. 40 W latach siedemdziesiątych XX wieku znaczną popularność zyskały przetłumaczone teksty Umberta Eco (Pejzaż semiotyczny, Warszawa 1972), Rolanda Barthesa (Mit i znak, Warszawa 1970), Pierra Guirauda (Semiologia, Warszawa 1974); Jeana Piageta (Strukturalizm, Warszawa 1972) i innych, także polskie: Janusza Pelca, (Wstęp do semiotyki, Warszawa 1982), Haliny KsiążekKonickiej (Semiotyka i film, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980). 41 Patrz: R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, t. 1, 2., wybór, red. naukowa i wstęp Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1989; także: Semiotyka kultury, wybór i oprac. Elżbieta Janus i Maria Mayenowa, przedm. Stefan Żółkiewski, Warszawa 1975. 42 S. Żółkiewski, Kultura literacka 1918– 1932, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk 1973, s. 410. 43 Patrz przypis 35. 44 Monografia tych zagadnień: A, Biała, Literatura i malarstwo. Korespondencja sztuk, Warszawa 2010. 45 Cyt. za: M. Merleau-Ponty, Oko i umysł. Szkice o malarstwie, Gdańsk 1996, s. 123. 46 Blisko 400 przykładów ilustracji w: L. Impelluso, Mity. Bogowie i herosi w sztuce, Warszawa 2010. 47 Patrz: J. Bielska-Krawczyk, Ilustracja – kulturowa przestrzeń spotkania literatury i malarstwa, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. I, 2010, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2010, s. 248–259. 48 J. Krzemińska, Albumy do trylogii Henryka Sienkiewicza, [w:] Dzieła czy kicze, red. E. Grabska, T. S. Jaroszewski, Warszawa 1981, s. 246. 49 M. Hopfinger, Adaptacje filmowe utworów literackich. Problemy teorii i interpretacji, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk 1974. Tam zwłaszcza rozdział: Literatura i film w perspektywie intersemiotycznej. 50 Pośród wielu pozycji w jęz. polskim wspomnieć wypada: M. Hopfinger, dz. cyt..; T. Miczka, Adaptacja, [w:] Słownik pojęć filmowych, t. 10, red. A. Helman, Kraków 1998; W. Wierzewski, Film i literatura, Warszawa 1983; A. Jackiewicz, Historia literatury w moim kinie, Warszawa 1974. Tam zwłaszcza rozdział: Trochę teorii; A. Kołodyński, K. J. Zarębski, Słownik adaptacji filmowych, Bielsko-Biała 2005. 51 Np. Młyn i krzyż – film L. Majewskiego wg. obrazu P. Bruegla. Patrz: M. Hendrykowski, Współczesna adaptacja filmowa, Poznań 2014. Tam rozdział: Hybrydy adaptacyjne. 52 Patrz R. Cave i S. Ayad, Historia książki. Od glinianych tabliczek po e-booki, Warszawa 2015. 53 Patrz A. Przybyszewska, Liberackość dzieła literackiego, Łódź 2015. 54 Niestety nie istnieją szczegółowe dane określające proporcje liczbowe. 55 Tytuł tekstu B. W. Lewickiego, twórcy filmoznawstwa w Polsce. Patrz tegoż: Scenariusz. Literacki program struktury filmowej, Łódź 1970. 56 Olbrzymia liczba podręczników i programów komputerowych do pisania scenariuszy jako główną cechę budowy podaje: jedna strona tekstu (dialogi dominują, didaskalia szczątkowe) równa się jednej minucie ekranowej. Patrz np. M. Karpiński, Niedoskonałe odbicie, Warszawa 1995; D. Trottier, The creenwriter’s Bible: A Complete Guide to Writing, Formatting, and Selling Your Script. Silman-James Press 1994. Także aplikacja na PC: Celtx. 57 B. W. Lewicki, Problematyka rodzajów i gatunków w sztuce filmowej. „Zagadnienia Rodzajów Literackich”,Łódź 1960, t. II, z. 2, s. 62. 58 W 1907 roku powstała wytwórnia filmowa Film d’Art z programem przenoszenia na ekran wybitnych dzieł literatury, w praktyce zajęto się głównie dramatem. Powstałe filmy wyznaczyły styl film d’art, będący synonimem sfilmowanego teatru. Więcej w: J. Toeplitz, Historia sztuki filmowej, t. 1, Warszawa 1955. Tam rozdz. VI.59 J. Bocheńska, Wstęp [w:] K. Irzykowski, X Muza. Zagadnienia estetyczne kina, 1977, s. 7. Bocheńska omawia tekst: Z. Wasilewski, Opowieść i poezja, rzecz o granicach między wrażliwością estetyczną a ciekawością, [w:] O sztuce i człowieku wiecznym, Lwów 1910. 60 A. Jackiewicz, Niebezpieczne związki literatury i filmu, Warszawa 1971, s. 169. 61 Ibidem, przypis nr 3: R. Ingarden, O dziele literackim, Warszawa 1960. 62 Ibidem, przypis nr 4: B. Lewicki, Wprowadzenie do wiedzy o filmie, Wrocław 1964. 63 Ibidem, przypis nr 5: A. Jackiewicz, Uwagi o metodologii badania dzieła filmowego. „Kwartalnik Filmowy” 1963, nr 3. 64 Ibidem, przypis nr 6: A. Jackiewicz, Film jako powieść naszego wieku. „Odra” 1963, nr 10. 65 Ibidem, przypis nr 7: W płaszczyźnie artystycznej – mówiąc ogólnie – traktuję dzieło z punktu widzenia tworzywa, w płaszczyźnie estetycznej – z punktu widzenia nadrzędnych praw sztuki. Innymi słowy: w pierwszym wypadku – od strony teorii sztuki, w drugim – od strony estetyki. 66 R. Ingarden, Studia z estetyki, t. I – III, Warszawa 1957, 1958, 1970. 67 Idem: Wartości artystyczne i wartości estetyczne, [w:] Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce, wyb. i oprac. Jan Białostocki, Warszawa 1976, s. 203. 68 R. Weimann, Literatura: produkcja i recepcja. Studia z metodologii historii literatury, Warszawa 1978, s. 231. 69 Motywację takiego podziału podają w swych pracach: S. Morawski, O realizmie jako kategorii estetycznej; M. Wallis, Świat sztuki i świat znaków, „Estetyka” 1961 nr 2. 70 Szerzej na ten temat m.in. w: L. B. Meyer, Emocja i znaczenie w muzyce, Kraków 1974. 71 E. H. Gombrich, Obraz wizualny, [w:] Symbole i symbolika, wybrał i wstępem opatrzył Michał Głowiński, Warszawa 1990, s. 312. 72 R. Ingarden, O budowie obrazu, [w:] Studia z estetyki, t. 2, Warszawa 1957, s. 99. 73 Patrz: J. P. Sartre, Wyobrażenie, Warszawa 1970, s. 45. 74 W pracy: Pojęcie dawki estetycznej „Przegląd Filozoficzny” 1949, z. 1, 2; teoria ta jest powszechnie przytaczana. 75 Słownik terminów literackich, op. cit. 76 Por. H. Markiewicz, Wyznaczniki literatury, [w tegoż:] Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1980. 77 M. Głowiński, A Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury. wyd. IV, Warszawa 1975, s. 42. 78 Patrz: G. Bachelard: Wyobraźnia poetycka, Warszawa 1975, s. 361 79 Omówienie na przykładzie teorii W. A. Zarieckiego z pracy: Obraz jako informacja, „Pamiętnik Literacki” 1969, z. 2. 80 Patrz: R. Ingarden, Dzieło literackie i jego konkretyzacje, [w tegoż:] Szkice z filozofii literatury, t. 1, Łódź 1947. 81 Patrz: J.M. Łotman, O pojęciu tekstu, „Pamiętnik Literacki” 1972 z. 2. 82 Patrz R. Ingarden, Dzieło literackie…, op. cit. 83 Patrz H. Książek-Konicka, Semiotyka i film, Wrocław–Warszawa–KrakówGdańsk 1980. Por. Z. Woźnicka, Problem kreacji i reprodukcji w filmie, Wrocław– Warszawa–Kraków-Gdańsk–Łódź 1983. 84 W pracy: Obraz filmowy jako znak, w: Wstęp do badania dzieła filmowego, red. A. Jackiewicz, Warszawa 1966. 85 Chodzi o funkcje narracyjne montażu wynikające z możliwości stosowania skrótów nie tylko w czasie prezentowanej sceny, lecz głównie polegających na „niepokazywaniu” przebiegu fragmentów zdarzeń, tylko ich rezultatów. Widz, o odpowiednich kompetencjach, nie zauważa tych braków, podświadomie przyjmując jako oczywiste, że dane sytuacje się wydarzyły (choć na ekranie ich nie było). Filmoznawcza refleksja na ten temat w: A. Helman, Suture, [w:] Słownik pojęć filmowych, t. 2, Wrocław 1991. 86 Rzeczywistość przedkamerowa jest zaaranżowana dla filmowych potrzeb (nie tylko w filmie fabularnym) – tak więc będąc realnie istniejącą, nie jest tożsama z rzeczywistością empiryczną, tj. dostępną ogólnemu doświadczeniu. 87 R. Ingarden, O dziele literackim. Badania z pogranicza antologii, teorii języka i filozofii, przeł. M. Turowicz, Warszawa 1960, s. 405. 88 Patrz przypis 73. 89 Wyjaśnić wypada, że zgodnie z powyżej w tekście przyjętą nomenklaturą powinno być: prozą a filmem; stosowanie w tekście, pomimo tego rozróżnienia, pojęcia: literatura i film jest świadomą niekonsekwencją popełnianą w celu ułatwienia śledzenia wywodu, gdyż zestawianie w tym brzmieniu jest powszechnie przyjęte i trudno jest spowodować zmianę). 90 J. Parandowski, Alchemia słowa, Warszawa 1956, s. 160

Identifiers

ISSN

1733-1528