Zarys rozwoju ruchu spółdzielczego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku oraz jego edukacyjny charakter

• Authors: Magiera Elżbieta

Title variants

EN

The Overview of the Development of the Cooperative Movement on Polish Lands Under Prussian Rule in the Second Half of the Nineteenth and Early Twentieth Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł ukazuje zarys rozwoju ruchu spółdzielczego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku oraz jego edukacyjny charakter. Tekst jest podzielony na trzy zasadnicze części, które przedstawiają: genezę ruchu spółdzielczego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim; rozwój ruchu spółdzielczego pod patronatem ks. Augustyna Szamarzewskiego; funkcjonowanie ruchu spółdzielczego pod patronatem ks. Piotra Wawrzyniaka. Na ziemiach polskich zaboru pruskiego w połowie XIX wieku rozpoczęto akcję zakładania stowarzyszeń dla celów gospodarczych. Początkowo powstały spółdzielnie oszczędnościowo-kredytowe, nazywane bankami ludowymi. W miarę upływu czasy rozwinęły się inne formy spółdzielczości, przede wszystkim spółdzielnie rolniczo-handlowe i parcelacyjne. Pod zaborem pruskim polskie spółdzielnie charakteryzowały się jednolitością pod względem organizacyjnym i typologicznym. Należały do jednej centrali finansowej i jednego związku rewizyjnego. Na ich dynamiczny rozwój mieli wpływ wielcy patronowie spółdzielczości: ks. Augustyn Szamarzewski i ks. Piotr Wawrzyniak. Spółdzielczość polska pod zaborem pruskim posiadała edukacyjny charakter. Stała się szkołą pracy, oszczędności, gospodarności i przedsiębiorczości. Odgrywała ważną rolę w walce z germanizacją. Rozwijała solidaryzm społeczny, różne formy samopomocy, współpracy i współdziałania. Dążyła do modernizacji gospodarczej i społecznej, próbujące przeciwdziałać rosnącym ujemnym skutkom rozkwitającego kapitalizmu i dążąc do podniesienia poprzez wspólną działalność gospodarczą poziomu życia ekonomicznego warstw najniżej położonych. Posiadała nie tylko ekonomiczny charakter, ale i moralny, który umacniał pozytywne cechy ludzi, zwalczał nadużycia, lichwę, wady narodowe i społeczne. Stowarzyszenia spółdzielcze stawały się miejscem kształcenia i wychowania inteligencji gospodarczej, szkołą demokracji i życia obywatelskiego. Zajmowały się działalnością oświatową i patriotyczną.

EN

The article presents the overview of the development of the cooperative movement on Polish lands under Prussian rule in the second half of the nineteenth to the early twentieth century and its educational character. The text is divided into three main parts, which present: the origins of the cooperative movement on Polish lands under Prussian rule; the development of the cooperative movement under the patronage of Augusyn Szamarzewski; the functioning of the cooperative movement under the patronage of Piotr Wawrzyniak. In the mid-nineteenth century on the Polish territory annexed by Prussia began the actions of association for economic purposes. Initially savings and credit cooperatives were formed, which were called people’s banks. With the passage of time other forms of cooperatives have developed, mainly agricultural and trading cooperatives. Polish cooperatives under Prussian rule were characterized by uniformity in terms of organization and typology. They belonged to one central financial office and one revisory association. The great patrons of cooperatives – Augustine Szamarzewski and Piotr Wawrzyniak – had profound influence on their dynamic development. The cooperative movement in Poland under Prussian rule had an educational character. It became a school of work, saving, thrift and entrepreneurship. It played an important role in the fight against Germa­nization. The cooperative movement was developing social solidarity, various forms of self-help, cooperation and collaboration. It strived for economic and social modernization, trying to counteract the growing negative effects of flourishing capitalism and seeking to raise the standard of living of the lowest social class through joint economic activity. It not only had an economic character, but also moral, which strengthened the positive qualities of people, fought against abuse, usury, national or social disadvantages. Cooperative associations became a place of education and upbringing of economic intelligence, a school of democracy and civic life. They were also engaged in educational and patriotic activity.

Keywords

PL

historia wychowania; spółdzielczość na ziemiach polskich pod zaborem pruskim; ks. Augustyn Szamarzewski; ks. Piotr Wawrzyniak; wychowanie przez spółdzielczość; edukacja a spółdzielczość

EN

history of education; cooperative movement in Poland under Prussian rule; Augustyn Szamarzewski; Piotr Wawrzyniak; education through cooperation

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Studia Paedagogica Ignatiana
• Year: 2016
• Volume: 19
• Issue: 3
• Pages: 181-200

Dates

online

2016-12-23

Contributors

author

Magiera Elżbieta

• Uniwersytet Szczeciński Wydział Humanistyczny Instytut Pedagogiki Katedra Historii Wychowania

References

• Adamski S. ks., Zasady pracy spółkowej: w świetle uchwał i doświadczeń Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na W.X. Poznańskie i Prusy Zachodnie, cz. 1, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1921.
• E. Z., Ksiądz patron Augustyn Szamarzewski, „Społem” 1932, nr 8.
• Krzyżanowski A., Związki rolników, Wydawnictwo Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1905.
• Kusztelan J., Kilka uwag o organizacji i rozwoju spółek polskich pod panowaniem pruskim, w: H. Crüger, Z przeszłości i teraźniejszości niemieckich stowarzyszeń spółkowych: przyczynek do historyi niemieckich stowarzyszeń, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1901.
• Kusztelan J., Szkic monografii wygłoszony na Akademii w auli WSH w Poznaniu dnia 1 marca 1936 r., Hermesia (Korporacja Studentów przy Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu), Poznań 1936.
• Miarka K. Ks., Konsum, czyli nauka o sklepach ludowych, Królewska Huta 1877.
• Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczędności. Rozwój i stan obecny na obszarze ziem polskich, oprac. Michalski J., Skład Główny w Księgarni Gubrynowicza i Syna, Lwów 1914.
• O spółkach rolniczych systemu Raiffeisena. Rzecz czytana na walnym zebraniu Kółek Włościańskich powiatu Mogielnickiego w dniu 30 października 1887 przez J. Ziemskiego, J. Fr. Tomaszewski, Poznań 1888.
• Purwin J., Spółki pieniężne, Nakład Spółki Wydawniczej Warszawskiej, Warszawa 1912.
• Seydlitz W., Spółdzielczość w Polsce, Odbitka z Bilansu Gospodarczego Dziesięciolecia Polski Odrodzonej, t. 2, Poznań 1929.
• Stefczyk F., Początki i ogólne warunki rozwoju spółdzielczości w Polsce, Spółdzielczy Instytut Naukowy, Kraków 1925.
• Strasburger E.K., Istota, zasady i znaczenie kooperacji spożywczej, „Ekonomista” 1913, t. 4.
• Strasburger E.K., Kooperacja spożywcza i jej rozwój w Królestwie Polskim, Gebethner i Wolff, Kraków 1909.
• Swinarski W., Centralne Towarzystwo Gospodarcze i Rolnicze Kółka Włościańskie w W. Ks. Poznańskim, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, nakładem Czasopisma dla Spółek Rolniczych, Lwów 1916.
• Taylor E., Pojęcie współdzielczości, Akademia Umiejętności, Kraków 1916.
• Tomaszewski W., Pół wieku polskiej kooperatywy pod zaborem pruskim w W. Ks. Poznańskiem, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku. Ich powstanie, organizacja i rozwój od r. 1861–1910, t. 1, nakładem Autora. Czcionkami Drukarni „Pracy”, Poznań 1912.
• Tomaszewski W., Spółki polskie na Górnym Śląsku, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Wydawnictwo Czasopisma dla Spółek Rolniczych, Lwów 1916.
• Tomaszewski W., Polskie spółki parcelacyjne w Wielkim Księstwie Poznańskim, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku, b.w., Poznań 1906.
• Tomaszewski W., Bank Związku Spółek Zarobkowych: 1886–1910. Pamiętnik za pierwsze 25 lat istnienia, Wydawnictwo Bank Związku Spółek Zarobkowych, Poznań 1911, ss. 128.
• Tomaszewski W., Rozwój polskich spółek zarobkowych i gospodarczych w Wielkim Księstwie Poznańskiem, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku, b.w., Poznań 1906.
• Wawrzyniak P., Komu przysługuje prawo, „Poradnik dla Spółek” 1905, nr 9.
• Wawrzyniak P., W sprawie „Rolników” i zadania „Rolnika” wobec rolników, „Poradnik dla Spółek” 1905, nr 3.
• Wawrzyniak P., W sprawie „Rolników” i zadania „Rolnika” wobec rolników, „Poradnik dla Spółek” 1908, nr 5.
• Wojciechowski S., Geneza ruchu spółdzielczego, „Społem” 1929, nr 20.
• Wojciechowski S., Historia spółdzielczości polskiej do 1914 roku, Spółdzielczy Instytut Naukowy, Warszawa 1939.
• Wojciechowski S., Kooperacja w rozwoju historyczny, Wydawnictwo Wydziału Propagandy Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywczych, Warszawa 1923.
• Wojciechowski S., Pierwsi propagatorowie spółek, „Spółdzielczy Przegląd Naukowy” 1938, z. 11.
• Wojciechowski S., Ruch spółdzielczy w Anglii, Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych, Warszawa 1918, Wydanie 2.
• Wojciechowski S., Ruch spółdzielczy, Spółdzielczy Instytut Naukowy, Warszawa 1930.
• Załuski B., Spółki zarobkowe i gospodarcze w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich ze szczególnem uwzględnieniem „Rolników”, b.w., Warszawa 1921.
• Zawada J., Życiorysy zasłużonych spółdzielców polskich, w: Informator spółdzielczy Towarzystwa Kooperatystów, red. S. Thugutt, Spółdzielczy Instytut Naukowy, Warszawa 1932.
• Dąbrowski R., Ksiądz Augustyn Szamarzewski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007.
• Galos A., Inglot S., Najdus W., Piechowicz S., Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. 1, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1966.
• Galos A., Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego w zaborze pruskim, w: Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego do 1918 roku, red. S. Inglot, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1971, cz. 1.
• Jakóbczyk W., Ks. Piotr Wawrzyniak (1849–1910), w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, PWN, Warszawa1981.
• Kowalczyk S., Kowal J., Stankiewicz W., Stański M., Zarys historii polskiego ruchu ludowego, t. 1, 1864–1918, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1963.
• Leś E., Historia dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.
• Magiera E., Spółdzielczość Drugiej Rzeczypospolitej jako szkoła demokracji, w: Demokracja. Centrum i peryferie. Procesy modernizacji polskiej myśli politycznej XX–XXI wieku, red. A. Bałaban, J. Faryś, T. Sikorski, P. Sławiński, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2008.
• Magiera E., Udział duchowieństwa w rozwijaniu spółdzielczości na ziemiach polskich pod zaborami i w II Rzeczypospolitej, w: Religia jako źródło inspiracji w polskiej myśli politycznej XIX–XX wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2007.
• Majewski J., Spółdzielczość oszczędnościowo-pożyczkowa w Wielkopolsce i na Pomorzu 1918-1939, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1965.
• Ochociński S., Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, PWN, Poznań 1965.
• Piechowski A., Korzenie ruchu spółdzielczego w Europie, w: Spółdzielcze formy gospodarowania, red. J. Stolińska-Janic, Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1997.
• Spółdzielczość w budowie społeczeństwa obywatelskiego. Historia i współczesność, red. T. Skoczek, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2013.
• Trocka H., Rola duchowieństwa katolickiego w rozwoju spółdzielczości na ziemiach polskich w okresie zaborów, w: Kalendarz Spółdzielcy 2000, Warszawa 1999.
• Tylicki J., Początki spółdzielczości i jej rozwój w Polsce, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 1969.
• Wyszomirski T., Wczoraj, dziś i jutro spółdzielczości bankowej w Polsce, PWN, Warszawa 1986.

Identifiers

ISSN

2450-5366

DOI

10.12775/SPI.2016.3.009