Z dziejów parafii unickiej pw. Św. Praksedy Męczennicy w Tyszowcach w XIX wieku

• Authors: Frykowski Janusz

Title variants

EN

The 19-th century history of the Uniate parish dedicated to Martyr Praxedes in Tyszowce

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Tyszowce, miasto i siedziba gminy o tej samej nazwie, mają co najmniej XIV-wieczne korzenie. Pierwotnie położone były w księstwie bełskim. W 1462 roku w wyniku wcielenia księstwa do Korony Tyszowce zyskały status królewszczyzny i jako starostwo przetrwały do 1768 roku. W tym roku ostatni starosta tyszowiecki Jan Mier zamienił je z królem na swoje dobra prywatne. W wyniku I rozbioru Tyszowce znalazły się w monarchii austriackiej, następnie w Księstwie Warszawskim, a po kongresie wiedeńskim w Cesarstwie Rosyjskim. Ze względu na to, że Tyszowce zamieszkała ludności ruska, funkcjonowały tam trzy parafie prawosławne, a po zawarciu unii greckokatolickie. Pierwsza – miejska pw. Praksedy Męczennicy, druga na przedmieściu Zamłynie pw. św. Nicetasa (Nikodema) i ostatnia pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny na przedmieściu Dębina. Pod koniec XVIII wieku, gdy Tyszowce znalazły się pod zaborem austriackim, w wyniku reformy józefińskiej zlikwidowano parafie na przedmieściach. Jako cerkwie filialne włączono je do parafii miejskiej. W takiej strukturze parafia ta przetrwała do likwidacji unii. Wiadomo też, że co najmniej od II połowy XVI wieku Tyszowce były siedzibą najpierw protopopii prawosławnej, a po unii dekanatu unickiego. Dekanat tyszowiecki funkcjonował do 1866 roku. Wówczas zlikwidowano go w związku z przygotowaniami do kasacji unii.

EN

Tyszowce, which is a town and a commune's seat of the same name, dates back to 14th century. Originally it was located in the Duchy of Belz. In 1562 as a result of incorporating the Duchy to the Crown of Tyszowce, it gained the status of a crown land and as a starostwo survived until 1768. In that year, the last starosta of Tyszowce – Jan Mier replaced it with a king for his private goods. As a result of the First Partition, Tyszowce were included into the Austrian monarchy, then into the Duchy of Warsaw and following the Congress of Vienna into the Russian Empire. Due to the fact that the town was inhabited by Ruthenians, there were three Orthodox parishes and after the union Greek Catholic ones. The first town church was dedicated to Martyr Praxedes, the second located on the outskirts of Zamłynie to St Nicetas (Nikodem), and the last one situated on the outskirts of Dębina to the Nativity of the Blessed Virgin Mary. At the end of the 18th century, when Tyszowce came under the Austrian rule, the Josephiane reform liquidated suburban parishes. They were included as an affiliate churches into the urban parish. Such a structure of the parish existed until the liquidation of the union. It is common knowledge that at least since the second half of the 16th century, Tyszowce was first the seat of an Orthodox protopopia and after the union of a Uniate decanate. The decanate of Tyszowce existed till 1886, when it was liquidated owing to preparations for the union annulment.

Keywords

PL

parafia dekanat cerkiew uposażenie paroch unici szkoła parafialna paramenty utensylia

EN

parish deanery church salary Paroche Uniates parish school vestments utensils

• Publisher: Towarzystwo Nauki i Kultury Libra
• Journal: Radzyński Rocznik Humanistyczny
• Year: 2016
• Volume: 14
• Pages: 67-117

Dates

published

2016-11-08

Contributors

author

Frykowski Janusz

References

• Rejestr poboru łanowego województwa bełskiego z 1472 r., wyd. A. Janeczek i A. Swieżawski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” nr 1/1991, s. 27-54.
• Synody dyecezyi chełmskiej ob. wsch., wyd. ks. bp E. Likowski, Poznań 1902.
• Zbiór Dokumentów Małopolskich, cz. V, dok. z lat 1401-1440, wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś, Wrocław 1970.
• Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1, Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego, Warszawa 1902.
• Żereła do istoryi Ukrainy-Rusy, t. III, oprac. M. Gruszewskij, Lviv 1900.
• Bieńkowski L., Diecezja prawosławna, w: Encyklopedia katolicka, red. R. Łukaszyński, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1988, t. III, kol. 132.
• Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. II, Kraków 1970, s. 863.
• Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970.
• Chruscewicz G., Istorija zamojskago sobora (1720 goda), Wilno 1880.
• Dudziak J., Dziesięcina, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, E. Gryglewicz, Lublin 1985, kol. 600-601.
• Frykowski J. A., Niegrodowe starostwo tyszowieckie w latach 1519-1768. Studium społeczno-gospodarcze, Tomaszów Lubelski 2009.
• Frykowski J. F., Parafie prawosławne i unickie w Tyszowcach XVI-XVIII wieku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny", t. 10, 2012, s. 33-48.
• Frykowski J., Duchowni unickiego dekanatu tomaszowskiego w latach 1810-1866. Charakterystyka grupy. (mps).
• Gil A., Chełmskie diecezje obrządku wschodniego, zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII wieku, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, T. 5, red. S. Stępień, Przemyśl 2000, s. 42-60.
• Gil A., Chełmskie diecezje unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.
• Gil A., Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm 1999.
• Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów 2014.
• Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
• Ihnatowicz I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, cz. 1, Warszawa 1967.
• Ilustrowana Encyklopedja Trzaski, Everta i Michalskiego z wieloma mapami, tablicami i ilustracjami w tekście, red. S. Lam, t. II F-K, Warszawa 1927.
• Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Wrocław 1993.
• Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań-Warszawa-Lublin 1958, s. 116.
• Karbownik M. , Opodatkowanie duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998.
• Karbownik M., Ciężary stanu duchownego na rzecz państwa od roku 1381 do połowy XVII wieku, Lublin 1980.
• Karbownik M., Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285-1918, Lublin 1995.
• Kołbuk W., Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992.
• Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.
• Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998.
• Kość J., Słownictwo regionalne w XVII-XVIII-wiecznych księgach miejskich wschodniej Lubelszczyzny, „Studia językoznawcze”, t. 13, Wrocław 1988, s. 73.
• Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
• Lewandowski J., Greckokatolicka diecezja chełmska w realiach polityczno-ustrojowych Księstwa Warszawskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Historia, vol. LXII, Lublin 2007, s. 77-84.
• Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, t. 1, Warszawa 1906.
• Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. 6, Lwów 1860, s. 390.
• Markunas A., Uczitiel T., Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001.
• Mironowicz A., Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII wieku, w: Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Warszawa 1993.
• Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich. Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979.
• Pańczuk B., Księgi liturgiczne, w: Encyklopedia katolicka, red. A. Szostek, E. Ziemann, R. Sawa, K. Góźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Lublin 2004, t. X, kol. 110.
• Poppe A., Gród Wołyń. Z zagadnień osadnictwa wczesnośredniowiecznego na pograniczu polsko-ruskim, „Studia Wczesnośredniowieczne”, t. IV, Wrocław-Warszawa 1958.
• Półćwiartek J., Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XIX wieku, Rzeszów 1974.
• Rachwał P., Epidemia cholery w województwie lubelskim w 1831 roku, w: Powstanie listopadowe na Lubelszczyźnie. Wydarzenia. Ludzie. Źródła, red. A. Barańska, J. Skarbek, Lublin-Oświęcim 2013, s. 153-175.
• Russocki S., Podymne, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., red. A. Mączak, t. II, Warszawa 1981, s. 94.
• Rzemieniuk F., Unickie szkoły początkowe w Królestwie Polskim i w Galicji 1772-1914, Lublin 1991.
• Seniuk B. M., Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki cerkiewnej oraz organizacji Kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie protokołów wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, w: Polska-Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 5, Przemyśl 2000.
• Słownik polsko-cerkiewnosłowiańsko-ukraiński Teodora Witwickiego z połowy XIX wieku, oprac. J. Dzendzeliwski, Warszawa 1997, s. 107, 326.
• Snela B., Kolory liturgiczne, w: Encyklopedia katolicka, red. B. Migut, A. Szostek, R. Sawa, K. Gwóźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Lublin 2002, t. 9, kol. 385-386.
• Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. 989.
• Sygowski P., Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stepień, T. 5, Przemyśl 2000, s. 233-285.
• Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005.
• Turnau I., Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999.
• Vodnik F., Słownik polsko-słoweński, Lublana 1977, s. 1030.
• Wielka encyklopedia Polski, t. 1, 3, red. M. Karolczuk-Kędzierska, Kraków 2004.
• Wójcik W., Fundacja, w: Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski, t. V, Lublin 1989, kol. 760-761.
• Ϲлободян B., Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005.
• Дарье болезнь, w: Кpаткая медuцuнская энцuклопедя. Cоветская Енцuклопедя, т. 1, Москва 1989, с. 357.