Edukacyjne aspekty ustawodawstwa kościelnego w Polsce (późne średniowiecze–początek czasów nowożytnych). Zarys zagadnienia

• Authors: Ratajczak Krzysztof

Title variants

EN

Educational Aspects of Church Legislation in Poland (Late Middle Ages–Early Modern Times). Outline of the Problem

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W XIII wieku nastąpiła w Polsce znacząca poprawa funkcjonowania systemu szkolnictwa parafialnego, działały dość liczne już edukacyjne zakłady zakonne, systematycznie wzrastała jakość nauczania w szkołach katedralnych i kolegiackich. Jednakże prawdziwym impulsem do przemian organizacyjnych w zakresie edukacji na ziemiach polskich stało się utworzenie uniwersytetów w Pradze i Krakowie. W okresie XIV–XVI wieku nastąpiły dalsze przemiany w strukturze organizacyjnej szkół, które wynikały po części z wpływów czynników zewnętrznych (wojny husyckie, migracje studentów i profesorów, efekty kolonizacji na prawie niemieckim), a po części ze świadomych działań na gruncie prawnym, podejmowanych przez czynniki kościelne i świeckie. Celem artykułu jest analiza treści różnych aktów normatywnych, poczynając od kanonów soborowych, poprzez statuty synodalne prowincjonalne i diecezjalne, a skończywszy na aktach kapituł katedralnych i kolegiackich, które zmieniały rzeczywistość szkolną na ziemiach monarchii Piastów i Jagiellonów.

EN

The 13th century saw a significant improvement in the functioning of the parish education system in Poland, with a number of monastic schools, cathedral and collegiate schools. However, the real impulse for the transformation of education in the Polish lands came with the establishment of universities in Prague and Cracow. The 14th–16th centuries saw further transformations in the organisational structure of schools, which were partly due to external influences (Hussite wars, migration of students and professors, effects of colonisation under German law), and partly to deliberate legal measures taken by the Church and secular factors. The aim of the article is to analyse the content of various normative acts, from conciliar canons, through provincial and diocesan synodal statutes, to acts of cathedral and collegiate chapters, which changed the school reality in the lands of the Piast and Jagiellonian monarchies.

Keywords

PL

ustawodawstwo; szkolnictwo; historia wychowania; edukacja kościelna

EN

legislation; schooling; history of education; church education

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Paedagogia Christiana
• Year: 2021
• Volume: 2/48
• Pages: 25-44

Contributors

author

Ratajczak Krzysztof

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• ORCID: 0000-0002-1298-986X

References

• Baron, A. i Pietras H. (oprac.) (2007). Dokumenty soborów powszechnych, t. 3: 1415–1445. Kraków: Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici.
• Bilska-Ciećwierz, M. (2007). Powstanie i organizacja kapituł kolegiackich metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”.
• Bláchová, M. (2002). Školy a uzděláni v přmyslovských Čechách. W: A. Barciak (red.), Kultura edukacyjna na Górnym Śląsku (s. 324–348). Katowice: Instytut Górnośląski.
• Bylina, S. (2009). Religijność późnego średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna w Europie Środkowo-Wschodniej w XIV–XV w. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
• Chodyński, Z. (oprac.) (1890). Statuta diocesana Sbignei episcopi anno 1477. W: Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae (s. 15–21). Warszawa: typis Francisci Czerwiński.
• Dembiński, P. (2012). Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich. Studium prozopograficzne 1428–1500. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
• Fijałek, J. (2002). Życie i obyczaje kleru w Polsce średniowiecznej na tle ustawodawstwa synodalnego. Kraków: Universitas.
• Fijałek, J. i Vetulani, A. (oprac.) (1951). Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z r. 1420. Z materiałów przysposobionych przez B. Ulanowskiego… Kraków: Polska Akademia Umiejętności [Studia i materiały do historii ustawodawstwa synodalnego w Polsce, nr 4].
• Góralski, W. (2009). Statuty arcybiskupa Mikołaja Trąby. W: F. Kiryk (red.), Mikołaj Trąba. Mąż stanu i prymas Polski (s. 139–150). Kraków: Oficyna Wydawniczo-Drukarska Secesja.
• Gręźlikowski, J. (2011). Synody diecezji włocławskiej przed soborem trydenckim. Prawo Kanoniczne 54(1–2), 273–320.
• Grynicz, M. M. (2013). Aktywność reformatorska arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii na przykładzie jego działalności ustawodawczej. W: T. Gałuszka, T. Graff i G. Ryś (red.), Ecclesia semper reformanda. Kryzysy i reformy średniowiecznego Kościoła (s. 273–283). Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana.
• Heyzman, U. (oprac.) (1875a). Statuta Alberti Jastrzębiec Episcopi Cracoviensis, Cracoviae anno 1423 edita. W: U. Heyzman (red.), Statuta synodalia episcoporum cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a. 1420 conditis (et ex rarissimis editionibus – etiam authenticis – nunc iterum editis). Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 5 (s. 63–86). Kraków: Academiae Litterarum.
• Heyzman, U. (oprac.) (1875b). Statuta synodalia Andrae episcopi Posnaniensis saeculo XVmo confecta. W: U. Heyzman (red.), Statuta synodalia episcoporum cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a. 1420 conditis (et ex rarissimis editionibus – etiam authenticis – nunc iterum editis). Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 5 (Supplementum, s. XI–XXXV). Kraków: Academiae Litterarum.
• Kaleta, M. (2007). Synody prowincjonalne arcybiskupa Jana Łaskiego. W: S. Tymosz (red.), Arcybiskup Jan Łaski reformator prawa (s. 145–158). Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Kałwa, P. (1939). Rys historyczny prowincjonalnego ustawodawstwa synodalnego w Polsce przedrozbiorowej. Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Karbowiak, A. (1923). Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich, t. 3. Lwów–Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (1879). T. 3. Poznań.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (1893). T. 10. Poznań.
• Kras, P. (1998). Husyci w piętnastowiecznej Polsce. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
• Kurdybacha, Ł. (red.) (1967). Historia wychowania, t. 1. Warszawa: PWN.
• Kurtyka, J. (2001). Odrodzone królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań. Kraków: Societas Vistulana.
• Librowski, S. (oprac.) (1983). Statuty świetnej kapituły w Łowiczu. Lublin: b.d. [nadbitka z Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 42, 44, 46 (1981–1983), ss. 341].
• Lutyński, K. (2000). Kapituła katedralna w Poznaniu w XVI wieku. Organizacja i majątek. Poznań: UAM Wydział Teologiczny.
• Maciejewski, J. (2003). Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320. Kraków–Bydgoszcz: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana.
• Ożóg, K. (2000). Praskie studia prałatów i kanoników metropolii gnieźnieńskiej w drugiej połowie XIV i na początku XV wieku. Uwagi o dotychczasowych badaniach nad kapitułami polskimi jako ośrodkami kultury umysłowej. W: A. Radzimiński (red.), Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej (s. 133–162). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
• Ożóg, K. (2009). The Role of Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages. Kraków: Societas Vistulana.
• Pelczar, R. (1997). Ustawodawstwo synodów diecezjalnych i listy pasterskie biskupów wobec szkolnictwa kościelnego dla świeckich w Polsce od XIII do XVIII wieku. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 67, 315–332.
• Pelczar, R. (2006). Ustawodawstwo Kościoła katolickiego w Polsce w XV i XVI wieku wobec problemu wychowania i edukacji młodzieży. W: W. Sajdek (red.), Renesansowy ideał chrześcijanina. Źródła jedności narodów Europy (s. 139–150). Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Potkowski, E. (1984). Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej. Warszawa: PWN.
• Potkowski, E. (2006). Krytyka i reforma. Teksty publicystyki kościelnej w Polsce w XV wieku. W: E. Potkowski (red.), Książka i pismo w średniowieczu: studia z dziejów kultury piśmiennej i komunikacji społecznej (s. 53–74). Pułtusk: Oficyna Wydawnicza ASPRA JR.
• Radzimiński, A. (1995). Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym. Studium nad rekrutacją i drogami awansu. Toruń: Wydawnictwo UMK.
• Radzimiński, A. (1997). Społeczne funkcje prebend kanonickich w Polsce późniejszego średniowiecza. Uwagi do problemu. W: T. Jasiński, T. Jurek i J. M. Piskorski (red.), Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin (s. 311–323). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
• Radzimiński, A. (2008). Modele prawne, społeczne i kulturowe kleru kapitulnego w Polsce średniowiecznej w kontekście ich religijności. W: H. Manikowska i W. Brojer (red.), Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-publiczne (s. 299–316). Warszawa: Instytut Historii PAN.
• Ratajczak, K. (2017). Szkolnictwo w Wielkopolsce na tle sąsiadów w okresie średniowiecza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Ratajczak, K. (2020). The School Legislation of the Catholic Church in the Hussite Times. Saeculum Christianum, 27(2), 60–73.
• Ryś, J. (1995). Szkolnictwo parafialne w miastach Małopolski w XV wieku. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN.
• Sawicki, J. (oprac.). (1945). Statuty synodalne krakowskie biskupa Jana Karnkowskiego z r. 1509. Kraków: PAU.
• Sawicki, J. (1950). Synody archidiecezji gnieźnieńskiej i ich statuty. Warszawa: TNW [Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 5].
• Sawicki, J. (oprac.) (1952). Synody diecezji poznańskiej i ich statuty. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk [Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 7].
• Subera, I. (1969). Separatystyczne dążenia kapituły wrocławskiej do uniezależnienia się od metropolii gnieźnieńskiej, cz. 2. Prawo Kanoniczne, 12(1–2), 3–34.
• Subera, I. (1971). Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
• Subera, I. (1981). Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich. Wybór tekstów ze zbioru Jana Wężyka z r. 1761. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
• Synodyk Jarosława (1856). W: Starodawne pomniki prawa polskiego, t. 1 (s. 407–414). Warszawa.
• Tymosz, S. (2007). Szkic historyczno-biograficzny prymasa Jana Łaskiego (1456–1531). W: S. Tymosz (red.), Arcybiskup Jan Łaski reformator prawa (s. 13–47). Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Ulanowski, B. (1888). Kilka uwag o statutach synodów diecezjalnych krakowskich z XIV i XV wieku. Kraków: PAU.
• Ulanowski, B. (oprac.) (1889). Statuty diecezjalne krakowskie z roku 1408. W: Archiwum Komisji Historycznej PAU, t. 5 (s. 21–28). Kraków: Akademia Umiejętności.
• Ulanowski, B. (oprac.) (1894). Statuta a sinodo diocesiani Gneznensi promulgata. W: B. Ulanowski (red.), Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, t. 1: Acta capitulorum gneznensis, poznaniensis et vladislaviensis (1408–1530). Kraków: Akademia Umiejętności.
• Ulanowski, B. (oprac.) (1895). Materiały do historii ustawodawstwa synodalnego w Polsce w wieku XVI. W: Archiwum Komisji Prawniczej Akademii Umiejętności, t. 1 (s. 324–555). Kraków.
• Ulanowski, B. (oprac.) (1897). Statuta capitulorum Gneznensis et Poznaniensis ecclesiarumque collegiatarum Varsoviensis et Lanciciensis. W: Archiwum Komisji Prawniczej Akademii Umiejętności, t. 5 (s. 451–546). Kraków.
• Uruszczak, W. (1999). Ustawodawstwo synodów Kościoła katolickiego w Polsce w XIII i XIV wieku. Czasopismo Prawno-Historyczne, 51(1–2), 136–147.
• Wójcik, W. (1982). Ze studiów nad synodami polskimi. Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Wółkiewicz, E. (2002). Wykształcenie akademickie prałatów i kanoników kapituł kolegiackich w XV wieku (Opole – Głogówek – Otmuchów/Nysa). W: A. Barciak (red.), Kultura edukacyjna na Górnym Śląsku (s. 263–280). Katowice: Instytut Górnośląski.
• Wronowski, R. (2007). Synody archidiecezjalne arcybiskupa Jana Łaskiego. W: S. Tymosz (red.), Arcybiskup Jan Łaski reformator prawa (s. 155–164). Lublin: Wydawnictwo KUL.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.12775/PCh.2021.017