Kadyk, czym jest i na jakich obszarach jest?

• Authors: Szcześniak Krystyna

Title variants

EN

Kadyk: what is it and in which areas?

RU

Kadyk – чем и в каких регионах является?

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł dotyczy obecności i pochodzenia leksemu kadyk w gwarze mazurskiej. Można go spotkać w tekstach literackich pisanych po niemiecku (dotyczących regionu mazurskiego, jak na przykład powieści Siegfrieda Lenza i baśnie Güntera Schiwego), a także w dialektach dolnoniemieckich, języku niemieckich mieszkańców Gdańska oraz na Kaszubach środkowych i północnych. Autorka, porównując dane słownikowe, literackie i onomastyczne, stawia tezę, iż leksem ten (choć być może tylko sam rdzeń) jest bardzo wczesną pożyczką (prawdopodobnie dokonaną już w epoce bałtosłowiańskiej) z języków ugrofińskich. Korzysta przy tym z Gramatyki języka litewskiego Jana Otrębskiego, który pisał, że w językach fińskich istnieje wiele pożyczek z języków bałtyckich i zwrócił przy tym uwagę na to, że „datują się one z okresu, kiedy Finowie tworzyli niezbyt zróżnicowaną plemiennie jedność, a ich dialekty były sobie bardzo bliskie. Ale, kontynuuje tenże badacz dalej, w tym okresie i języki nazywane przez językoznawców bałtyckimi były mało różniącymi się od siebie dialektami jednego języka” . Skoro zatem, uwzględniając powyższy sąd, zauważa autorka artykułu, istniały pożyczki z języków bałtyckich i to tak wczesne, to można założyć, że mogły one również zachodzić i w drugą stronę. A o wczesności tej pożyczki świadczyć może to, iż sam rdzeń *kad/iti pozostał wszak we wszystkich językach słowiańskich, choć leksem kadyk (poza obszarem, z którego go zapożyczano) znany jest obecnie tylko w językach bałtyckich, a także na terenie osadnictwa bałtyckiego (szczególnie tak zwanej Małej Litwy), w dialektach niemieckich Gdańska i poprzez dialekty dolnoniemieckie (lub nie, tu warto wspomnieć o teorii Hanny Popowskiej-Taborskiej i Witolda Cienkowskiego o bezpośredniej pożyczce leksemu z języka staropruskiego) przedostał się na Kaszuby północne i środkowe, gdzie jest on znany obok innych form: jiglena, jiglica, jałowić, jodłowiec. Wydaje się, że równie dobrze można założyć, że przenieśli go być może na te obszary niemieccy mieszkańcy Gdańska, którzy znali go z obszaru Prus Wschodnich, a w takim razie mielibyśmy do czynienia ze zjawiskiem wtórnej asymilacji na nowym obszarze.

EN

The article refers to the presence and origin of the Masurian dialect token kadyk. It can be found in literary texts written in German (relating to the Masuria region, such as Siegfried Lenz novels and Gunter Schiwy tales), as well as south German dialects and the language of German inhabitants of Gdansk and also in the central and northern region of Kaszuby. The author, comparing the dictionary, literary and onomastic sources argues that this token (or perhaps only the core, though) is a very early loan word (probably done already in the Balto-Slavic era) from the Finno-Ugric languages. The author uses the Grammar of the Lithuanian Language of Jan Otrębski who stated that the Finnish language contains many loans from the Baltic languages and drew attention to the fact that they date back to the period when the Finns created very a diverse tribal unity, and their dialects were very close. He continues further, that during this period also the languages called by linguists as Baltic were dialects of one language, not very different from each other1. Since then, taking into account the above statement, author of the article notes, there were loan words, including very early ones, from the Baltic languages, it can be assumed that a similar process could happen also in the other way. The early time of this loan can be proved by by the fact that the same root *kad / iti remained in all Slavic languages. Although the kadyk token is currently known (outside of the area from which it was borrowed) only in the Baltic languages, and in the area of Baltic settlements (particularly the area of the so-called Lithuania Minor), and in the German dialects of Gdansk and through South German dialects (or not, as the worth-mentioning theory of Hanna Popowska-Taborska and Witold Cienkowski of a direct loan token from Old-Prussian language) was transferred to northern and central Kaszuby (where it is existing among other forms: iglena, jiglica, heifer, Jodłowiec). It seems that it might be assumed that that it had been transferred to these areas by the German inhabitants of Gdansk to whom it was known from the area of East Prussia. In such case it would be a phenomenon of secondary assimilation to the new area.

Keywords

PL

Kadyk; jałowiec; etymologia; geneza leksemu

EN

Kadyk; juniper; etymology; origin lexeme

• Publisher: Wydział Filologiczny Uniwersytetu Gdańskiego
• Journal: Studia Rossica Gedanensia
• Year: 2014
• Issue: 1
• Pages: 89-99

Dates

published

12.02.2015

Contributors

author

Szcześniak Krystyna

• Uniwersytet Gdański Wydział Filologiczny

References

• Deutsches Wörterbuch. Von Jacob und Wilhelm Grimm. Bd. 11 = Bd. 5: K. Bearb. von Rudolf Hildebrand. Leipzig: Verlag von S. Hirzel, 1873. Fotomechanischer Nachdruck: München 1999.
• Garczyńska J. Zapożyczenia niemieckie w gwarach Warmii i Mazur. [W:] Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. Red. H. Karaś. [Online] <http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=zapozyczenia-niemieckie-warmia-mazury> (20.07.2014).
• Jałowiec. [Online] <http://pl.wikipedia.org/wiki/Ja%C5%82owiec> (20.05.2014).
• Kalėda A., Kalėdienė B., Niedzviecka M. Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Vilnius: Mokslas, 1991, s. 194.
• Karaś M. Z problemów gwar przejściowych. „Język Polski” 1958, nr 3, s. 286–296.
• Lenz S. So zärtlich war Suleyken. Masurische Geschichten. Zeichnungen im Text und Initiale von E. Behrendt. Aufl. 2. Hamburg: Hoffmann und Campe, 1955.
• Lenz S. Słodkie Sulejki. Przeł. M. Świętek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988.
• Lenz S. Muzeum ziemi ojczystej. Przeł. E. Borg i M. Przybyłowska. Biblioteka Borussii, nr 45. Olsztyn: Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”, 2010.
• Mały słownik gwary mazurskiej. Red. Erwin Kruk. Nowa wersja, poszerzona w listopadzie 2011 r. Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie. [W:] Diecezja Mazurska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczpospolitej Polskiej. [Online] <http://www.diec.mazurska.luteranie.pl/pl/biuletyn/msgwarymazur.htm> (20.05.2014).
• Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany. Red. W. Mierzwa. Moja Biblioteka Mazurska. Nr 13. Dąbrówno: Retman — Warszawa: Baobab, 2008.
• Mažiulis V. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. T. 2: I–K. Vilnius: Mokslo ir Enciklopedijų Leidykla, 1993, s. 65–67.
• Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany. Red. K. Rymut. Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego. Pracownia Toponomastyczna. T. 4. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 2001.
• Otrębski J. Gramatyka języka litewskiego. T. 1: Wiadomości wstępne, nauka o głoskach. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958.
• Peteraitis V. Mažiosios Lietuvos ir Tvanktos, Vietovardžiai (Die Ortsnamen von Kleinlitauen und Twanksta. Ihre Herkunft und Bedeutung). Mažosios Lietuvos Fondas. Nr 6. Vilnius: Mažosios Lietuvos fondas — Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997.
• Rogowska-Cybulska E. Kaszubskie nazwy roślin uprawnych. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1998.
• Rogowska Cybulska E. Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw (na przykładzie gwary wsi Wagi w powiecie łomżyńskim). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005.
• Schiwy G. Mazurska wież Krzyże w dawnych bajkach i sagach ludowych. „Znad Pisy”. Wydawnictwo Poświęcone Ziemi Piskiej, 1997, nr 6.
• Schiwy G. Bajki i legendy. Przeł. D. Serafin. „Jaćwież” 2000, nr 9.
• Schiwy G. Der grosse Schatz masurischer Märchen, Sagen und Legenden. Wielki skarbiec mazurskich bajek, legend i podań. Przeł. na jęz. pol. D. Serafin. Il. Z. Góralczyk-Markuszewska. Biblioteka „Borussii”. Nr 38. Olsztyn: Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”, 2007.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Wydany pod redakcyą Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego. T. 2. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1882.
• Smak Mazur. Kuchnia dawnych Prus Wschodnich. Wyboru dokonał Tadeusz Ostojski. Opracował i wstępem opatrzył R. Wolski. Moja Biblioteka Mazurska. Nr 7. Dąbrówno: Retman — Warszawa: Baobab, 2006.
• Stech K. Drzewa w obrzędowości słowiańskiej. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. K. Szcześniak. Uniwersytet Gdański.
• Sychta B. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo PAN, 1967–1976.
• Szcześniak K. Teka toruńska Marcina Giersza. Analiza materiału nazewniczego. Rozprawy i Monografie. Uniwersytet Gdański, nr 201. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1994.
• Thesaurus Linguae Prussicae. Der Preussische Vocabelvorrath, soweit derselbe bis jetzt ermittelt worden ist, nebst Zugabe einer Sammlung urkundlich beglaubigter zusammengestellt. Von G.H.F. Nesselmann. Berlin: F. Dümmler, 1873.
• Vasmer M. Этимологический словарь русского языка. T. 2. Изд. 2-e. Москва: Прогресс, 1986.

Identifiers

ISSN

2392-3644 (online)

ISSN

2449-6715 (print)