Francuscy goście w obserwatorium Heweliusza

• Authors: TARGOSZ Karolina

Title variants

EN

French visitors to Hevelius’ observatory

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

In his youth Johann Hevelius visited many European countries, including France. There he possibly met Marin Mersenne and Ismael Boulliau, and certainly Pierre Gassendi and Athanasius Kircher. Later, for decades, it was Pierre Des Noyers (1606–1693), a secretary of Queen Louise Marie Gonzaga, who played a very important role in the astronomer’s contacts with French scholars and with both French and Polish royal courts. Des Noyers certainly made his first visit to Hevelius’ observatory at the beginning of 1646, when Louise Marie, the new queen of French origin, arrived in Poland. This visit gave rise to many personal contacts, a lively correspondence and collaboration between Des Noyers and Hevelius. In 1648, a group of envoys led by Count Louis d’Arpajon came to the Polish-Lithuanian Commonwealth, and they stayed in Gdańsk (Danzig) for a long time. They made the acquaintance of Hevelius; especially among them François Bernier (1620–1688), a student and long-time companion of Gassendi, later the author of an important outline of his philosophy. Bernier returned to France via Italy where, at Hevelius’ request, he purchased for him lens glass in Murano near Venice. Years later he again rendered a service to Hevelius: Bernier’s account of Hevelius’ observatory helped to place in 1663 the Gdańsk astronomer among the scholars financially supported by Louis XIV (with an annual pension paid to him for nine years). Consequently, Hevelius dedicated two of his works to Louis XIV: Cometographia (Gdańsk 1668) and Machinae coelestis pars prior (Gdańsk 1673). Hevelius, like Tycho Brahe before him, had the opportunity to play host to crowned heads at his observatory and his home. During the negotiations in Gdańsk for the Peace Treaty of Oliva, King John Casimir and Queen Louise Marie visited Hevelius. It was then that Des Noyers watched with admiration the astronomer’s sophisticated observatory, which in those days was the largest observatory in Europe. In 1661, on his way to the Polish royal court in Warsaw, Ismael Boulliau (1605–1694), a famous French astronomer and “political scientist”, stopped at Hevelius’ place and stayed there for quite a long time. The two astronomers carried out joint observations. In his letters, written from Gdańsk, Boulliau admired the instruments built by Hevelius and his efficacy in using the instruments. Later, the two exchanged dedications to each other in their published papers. Yet, “Fig. W” in Hevelius’ Machinae coelestis pars prior (Gdańsk 1673) does not portray Boulliau, as some claim, but an astronomer’s assistant. In Autumn 1663, two brothers – Armand and Antoine de Gramont, the sons of Marshal de Gramont, who fought in King John Casimir’s military campaign against Moscow – visited Hevelius’ observatory. Hevelius mentioned their visit in one of his letters. In the early 1670s, Des Noyers stayed in Gdańsk for a longer time. He left for Warsaw during the reign of Michał Wiśniowiecki who appeared to be hostile to France. In his letter to Boulliau Des Noyers described receptions in the astronomer’s house and observations he made together with other learned people from Gdańsk. When he came again from France in late 1679, Des Noyers was a sad witness to results of the tragedy that had struck Hevelius in September of that year, when his house and his observatory were burnt in a fire. Des Noyers and Boulliau mourned in Paris at the news of the disaster and at the possible loss of the manuscripts of unpublished Hevelius’ works. Luckily, those had survived. However, the astronomer’s sophisticated instruments had perished in the fire. That was why, visitors from France who followed had no longer a chance to see famous Hevelius’ instruments. In Autumn 1681, Jean Francois Regnard (1655–1709), in later years a well-known poet and author of comedies, visited Hevelius. Subsequently, he reported his discussions with Hevelius and presented him as a great supporter of the Copernican theory. Undoubtedly, French envoys and courtiers, such as Vaubreuil and Darcy, visited Hevelius on their way to the Polish court via Gdańsk. Through them Hevelius sought – unsuccessfully – to renew his pension from Louis XIV. The King of France gave him only a one-time subsidy in the aftermath of the fire. At an unspecified time Hevelius was visited by François Paulin Dalerac, a courtier of Queen Maria Kazimiera; this visit is mentioned in Dalerac’s memoirs. Maria Kazimiera, unmarried at that time, might have accompanied Louise Marie during her visit to Hevelius’ observatory. No records are available to prove that she visited Hevelius as another French queen of Poland. Her husband, John Sobieski, visited Hevelius’ place many times and took part in observations, first while a Marshal and later as the King of Poland, Jan III (John III). All in all, we can name ten persons as conclusively identified French visitors to Hevelius. Among them there were one queen, two warrior-aristocrats, two diplomats, one courtier, one poet and three scholars.

• Publisher: Polska Akademia Umiejętności
• Journal: Prace Komisji Historii Nauki PAU
• Year: 2012
• Volume: 11
• Pages: 303-323

Dates

cover

2012

Contributors

author

TARGOSZ Karolina

References

• R. d’Amat, Bernier François [w:] Dictionnaire de Biographie Française, t. VI, Paris 1954, szp. 111–112.
• Bernier François [w:] Nouvelle Biographie Générale, t. V, Paris 1855, szp. 625–627.
• F. Bernier, Mémoires du sieur Bernier sur l’empire du grand Mogol, t. I–IV, Paris 1670–1671..
• F. Bernier, Dwa listy F. Berniera do J. Heweliusza (bez dat).
• F. Bernier, List F. Berniera do J. Heweliusza, bez daty, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. II, k. 12.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Paryż 20 września 1652, 25 października 1652, 3 października 1653, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. III, k. 27, 34, 68.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Haga 25 października 1660, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. IV, s. 221.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J.A. de Thou, Gdańsk 26 marca, 16 i 23 kwietnia 1661, rkps 13026 Fonds Français, Bibliothèque Nationale w Paryżu (dalej skrót: FF), k. 79, 97, 233–234, 235–236.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Warszawa 9 maja 1661, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, t. 5, nr 657; rkps 13026 FF, k. 104.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Warszawa 16 maja, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, t. 5, nr 658; rkps 13026 FF, k. 105.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Warszawa 27 czerwca 1661, rkps 1642 Fonds Latins Nouvelles Acquisitions, Bibliothèque Nationale w Paryżu, k. 24.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Warszawa 11 lipca 1661, tamże, k. 25–26.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Berlin 23 września 1661, Lipsk 2 października 1661, Frankfurt nad Menem 15 października 1661, Haga 14 listopada, 1661, 12 i 26 grudnia 1661, rkps 1642 Fonds Latins Nouvelles Acquisitions, Bibliothèque Nationale w Paryżu, k. 27–32.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Haga 19 czerwca 1662, rkps 13026 FF, k. 117.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do J. Heweliusza, Paryż 6 kwietnia 1663 [w:] J.E. Olhoffius, Excerpta ex literis…, s. 79–81.
• I. Boulliau, List I. Boulliau do P. Des Noyersa, Paryż 8 grudnia 1679, rkps 10349 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. XIV, s. 81–82.
• C.B. Boyer, Boulliau Ismael [w:] Dictionary of Scientific Biography, t. II, New York 1970, s. 348–349.
• T.L. Burattini, List T.L. Burattiniego do I. Boulliau, Warszawa 7 października 1672 [w:] A. Favaro, Intorno alla vita ed ai lavori di Tito Livio Burattini fisico agordino del secolo XVII, Venezia 1896, s. 128.
• [F.P. Dalerac], Mémoires du chevalier de Beaujeu, Amsterdam 1700, s. 119–121.
• De Darcy, List De Darcy’ego do J. Heweliusza, Gdańsk 18 czerwca 1682, rkps 10349, Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. XV, s. 169–170.
• V. Fournel, Regnard Jean François [w:] Nouvelle Biographie Générale, Paris 1862, t. 42, szp. 844–855.
• P. Gassendi, List P. Gassendiego do J. Heweliusza, Digne 28 listopada 1652, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. III, k. 54–55.
• A. de Gramont, Relation de mon voyage en Pologne, „La Revue de Paris” 1922, R. XXIX, t. II, s. 698–737.
• Antoine III de Gramont, Gramont Armand de [w:] Nouvelle Biographie Générale, t. XXI, Paris 1858, szp. 621–623.
• C. Guintinius, List C. Guintiniusa do J. Heweliusza, bez daty, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 142–145.
• R.A. Hatch, The Collection Boulliau (BN, FF. 13019–13059). An Inventory, Philadelphia 1982.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Des Noyersa, Gdańsk, 3 lipca 1647, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 67–69.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Des Noyersa, Gdańsk 14 sierpnia 1647, rkps C 1, Bibliothèque de ll’Observatoire w Paryżu, vol. 1, k. 153; rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 77–78.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do F. Berniera, Gdańsk 15 lipca 1648, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 150–151.
• J J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Gassendiego, Gdańsk 21 sierpnia 1648 r., rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 156.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do I. Boulliau, Gdańsk 13 stycznia 1652, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. II, s. 180.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Des Noyersa, Gdańsk 19 lipca 1652, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. II, s. 294.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Gassendiego, Gdańsk, 10 kwietnia 1654, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. III, k. 57.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Des Noyersa, Gdańsk 23 stycznia 1655, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. III, k. 136.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Gassendiego, Gdańsk 31 marca 1655, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. III, k. 129.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do P. Gassendiego, Paryż, 4 lutego 1656, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. IV, s. 3–4.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do I. Boulliau, Gdańsk 9 grudnia 1659, 19 listopada 1660, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. IV, s. 128, 223;
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do I. Boulliau, Gdańsk 5 maja 1661, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, t. 5, nr 655; rkps 13044 FF, k. 5–6.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do Boulliau, 12 września 1661, Rkps 13044 FF, k. 9.
• J. Heweliusz, Mercurius in sole visus (Gdańsk 1662).
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do I. Boulliau, Gdańsk 13 lipca 1663, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, t. 6, nr 804; rkps 13044 FF, k. 26–27.
• J. Heweliusz, List J. Heweliusza do I. Boulliau, Gdańsk 23 października 1663, rkps 13044 FF, k. 21.
• J. Hevelius, Machinae coelestis pars prior, Gedani 1673.
• J. Le Laboureur, Histoire et relation du voyage de la Royne de Pologne, Paris 1648.
• S. Lubieniecki, Theatrum cometicum, pars prior, Amstelodami 1667.
• A.J. Martini, Kurze Beschreibung […] alles dessen was bei […] Ludovicae Mariae […] Einzuge in […] Danzig sich denkwürdiges begeben, Danzig 1646.
• M. Mersenne, Correspondance, t. XIII (1644–1645), Paris 1977, s. 541–544; t. XIV (1646), Paris 1980, s. 605–611; t. XV (1647), Paris 1983, s. 6–16, 302–306 i passim; t. XVI (1648), Paris 1986, s. 70–73, 139–140, 492 i passim.
• H.J.M. Nellen, Ismael Boulliau 1605–1694: nieuwsjager en correspondent, Nijmegen 1980.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do J. Heweliusza (nie datowany, przed 13 lipca 1646), s.l.d., rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 50.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do J. Heweliusza, Warszawa 11 stycznia i 6 marca 1647, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 54–57.
• P. Des Noyers (Nucerius), List P. Des Noyersa (Nuceriusa) do J. Heweliusza, Warszawa 24 lipca 1647, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, vol. 1, k. 150 (oryginał); rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 73–75.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do J. Heweliusza, Łobzów 13 lipca 1646, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 57–58.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do I. Boulliau, Obóz pod Toruniem 15 października 1658, Warszawa 23 kwietnia 1659, Warszawa 14 maja 1659, Nieporęt 25 czerwca 1659 [w:] P. Des Noyers, Lettres…, s. 454, 509, 513, 525.
• P. Des Noyers do I. Boulliau, Gdańsk 20 grudnia 1659 [w:] P. Des Noyers, Lettres, Berlin 1859, s. 564–566.
• P. Des Noyers do I. Boulliau, Gdańsk 3 stycznia 1660, rkps Correspondance Politique – Pologne, Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu, t. 14, k. 6–8.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do I. Boulliau, Gdańsk 30 kwietnia 1660, Warszawa 30 maja 1660, Warszawa 6 czerwca 1660, Warszawa 17 lipca 1660, Kraków 30 października 1660, Warszawa 28 marca 1661, Warszawa 4 kwietnia 1661, rkps 14 Correspondance Politique Pologne, Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu, k. 74, 88, 90, 104, 133, 139, 141.
• P. Des Noyers, List P. Des Noyersa do J. Heweliusza, Warszawa 25 sierpnia 1666, rkps C 1, Bibliothèque de l’Observatoire w Paryżu, t. 8, nr 1138.
• P. Des Noyers do I. Boulliau, Gdańsk 30 maja 1671, rkps 37 Correspondance Politique Pologne, Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu, s. 158.
• P. Des Noyers do J. Heweliusza, Warszawa 21 kwietnia 1679, rkps 10349 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. XIII, s. 261–262; K. Targosz, Jan III Sobieski mecenasem nauk…, s. 327–328.
• P. Des Noyers do I. Boulliau, Gdańsk 6 stycznia 1680, Warszawa 26 stycznia 1680, rkps 13021 FF, k. 1, 4.
• P. Des Noyers, Mémoire du voyage de Madame Louise Marie de Gonzague de Clève […] et quelques remarques des choses qui lui sont arrivées dans ce pays, rkps 1 Mémoires et documents – Pologne, Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu oraz kopia z 1821 r., rkps 1970 IV Bibl. Czart.
• J.E. Olhoffius, Excerpta ex literis illustrium […] virorum ad nobilissimum […] Dominum Johannem Hevelium, Gedani 1683, s. 3–5, oraz listy po francusku, tegoż do tegoż, Warszawa 31 lipca i 13 listopada 1647, tamże, s. 5.
• Piot, List Piota do J. Heweliusza, bez daty, rkps 10347 Fonds Latins, Bibliothèque Nationale w Paryżu, t. I, s. 142–145.
• T. Przypkowski, Astronomiczna geneza aparatu projekcyjnego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1961, R. VI, s. 225-255.
• L. Pszczółkowska, Jan Heweliusz w słowniku biobibliograficznym uczonych gdańszczan Andrzeja Charitiusa z 1715 roku, „Rocznik Gdański” 1988, R. XLVIII, z. 1, s. 14.
• K. Ptolemeus, Tractatus de iudicandi facultate et animi principatu (Paryż 1663).
• A.S. Radziwiłł, Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632–1656, opr. A. Przyboś i R. Żelewski, t. III: 1640–1647, Wrocław 1972; t. IV: 1648–1656, Wrocław 1974.
• A.S. Radziwiłł, Pamiętniki o dziejach w Polsce, przeł i opr. A. Przyboś i R. Żelewski, t. II: 1637–1646, t. III: 1647–1656, Warszawa 1980.
• J.F. Regnard, Les oeuvres, t. I, Paris 1731 (Voyages de Pologne et d’Allemagne), s. 309–312.
• [Relacja na temat wizyty pary królewskiej Ludwiki Marii i Jana Kazimierza u Heweliusza w Gdańsku w dniu 29 grudnia 1659 r.] „Gazette” z 22 stycznia 1660.
• K. Targosz, Jana Heweliusza zabiegi o pozyskanie królewskich mecenasów, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1977, seria E, z. 6, s. 121–164.
• K. Targosz, Johann Hevelius et ses démarches pour trouver des mécènes en France, „Revue d’Histoire des Sciences” 1977, t. XXX, z. 1, s. 25–41.
• K. Targosz, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko- -francuskich stosunków naukowych, Wrocław 1975.
• K. Targosz, Firmamentum Sobiescianum najwspanialszy barokowy atlas nieba, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1987, R. XXXII, nr 1, s. 73–98.
• K. Targosz, „Les Polonica” dans la correspondance de Marin Mersenne des années 1644–1645, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1979, R. XXIV, s. 621–622; 1983, R. XXVIII, s. 486–487; 1985, R. XXX, s. 157–158; 1988, R. XXXIII, s. 1041–1042.
• K. Targosz, Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wrocław 1991.
• K. Targosz, Nieznane „portrety” Jana III i Marii Kazimiery pióra François Paulin Daleraca oraz ich autor, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1992, Historia CII, s. 111–120.
• K. Targosz, Sawantki w Polsce w XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997, s. 433–438.
• I. Volkoff, Johannes Hevelius and his Catalogue of Stars, Provo 1971.
• J. Włodarczyk, Księżyc Jana Heweliusza [w:] Jan Heweliusz, pod red. M. Pelczar i J. Włodarczyka, Radom 2011.