Dotykanie wzrokiem. O pojęciu haptyczności w klasycznej nauce o sztuce

• Authors: Bałus Wojciech

Title variants

EN

Touching with Sight. On the Concept of Haptic Perception in Classical Art Studies

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Pojęcie haptyczności pojawiło się w badaniach nad sztuką około roku 1900. Historia sztuki zaczęła wówczas konstruować swą specyfikę poprzez budowanie teoretycznych podstaw stosowanej metodologii. Skoncentrowana na zagadnieniach formalnych, istotę postępowania badawczego widziała w ustaleniach stylistycznych. Poszukując adekwatnych narzędzi do uchwycenia w kategorie językowe fenomenu widzialnej formy dzieła sztuki, badacze ówcześni skierowali swą uwagę na rozprawę Adolfa von Hildebranda Problem formy w sztukach plastycznych, skąd zaczerpnęli rozróżnienie na proste widzenie (Sehen) i badanie wzrokiem (Schauen). Schauen wiązało się z ruchem gałek ocznych i przypominało działanie zmysłu dotyku: kiedy patrzący podążał za konturem przedmiotu, czynił coś analogicznego do wodzenia palcem po krawędzi przedmiotu, gdy zaś omiatał wzrokiem jakąś powierzchnię, postępował jak ktoś, kto całą dłonią dotyka pewną rzecz. Rozróżnienie to stosowali w swych koncepcjach Alois Riegl, Heinrich Wölfflin i Bernard Berenson. Wszyscy ci badacze preferowali zmysł wzroku jako źródło percepcji zjawisk artystycznych. Dotyk pełnił w ich teoriach funkcję pomocniczą. Ich zdaniem z jednej strony odpowiadał on wczesnym stadiom rozwojowym człowieka, kiedy to poznanie rzeczywistości wymaga ruchu i fizycznego kontaktu z otaczającymi nas przedmiotami, z drugiej niezbędny był do metaforycznego określenia pewnego typu widzenia lub opracowania formy plastycznej. Posługiwanie się samym wzrokiem nie tylko bez używania rąk, ale i na dwojaki sposób – raz w modi optycznym, drugi raz haptycznym – było więc wyrazem dojrzałości cywilizacyjnej. Współczesne badania z obszaru psychologii i neurofizjologii wskazują, że eliminacja doświadczeń haptycznych z procesu tworzenia i odbierania obrazu na żadnym etapie życia pojedynczego człowieka i całych społeczeństw nie jest możliwa. Oznacza to, że Hildebrand, Riegl, Wölfflin i Berenson, a także psychologowie i filozofowie, na których się opierali, choć przecież zdawali sobie sprawę z życiowej roli kinestezji i wrażeń haptycznych, świadomie zatrzymywali się przed dowartościowaniem dotyku, a priori zakładając dominującą rolę zmysłu wzroku. Za skłonność do preferowania wzroku była odpowiedzialna obowiązująca pod koniec XIX wieku koncepcja sztuki i cielesności, zakładająca całkowite rozdzielenie sztuki od życia. W jej myśl malarstwo czy rzeźba posługiwać się musiały materiałami, które dopiero wskutek obróbki lub pokrycia farbami przedstawiać zaczynają jakąś postać lub widok. W sztuce podobieństwo miało wynikać jedynie z kunsztu artysty, potrafiącego stworzyć za pomocą farb, czy dłuta złudzenie naturalności. Istotą tak rozumianej sztuki była benjaminowska aura. Kiedy ta koncepcja przestała obowiązywać? Jako początek jej erozji można by wskazać symbolicznie rok 1936, w którym powstał tekst Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej. Esej Benjamina nie był apologią aury. Wręcz przeciwnie, mówił pozytywnie o jej upadku w modernizującym się świecie i starał się wskazać symptomy oraz przyczyny owego stanu. Ważnym znamieniem nowej epoki była dla myśliciela emancypacja wartości dotykowych. Rozdział sztuki, życia i ciała podany został w wątpliwość. Jednak prawdziwe zbliżenie sztuki i życia nastąpiło dopiero po drugiej wojnie światowej. Najpierw podjęta przez różnych artystów strategia „rozmontowywania” tradycyjnego obrazu poprzez jego dziurawienie, a następnie bezpośrednie użycie realnego ciała artysty jako medium, które m.in. można było dotykać.

EN

The concept of haptic perception appeared in art studies in about 1900 when the history of art embarked upon the construction of its specificity by creating the theoretical foundations of applied methodology. Concentrated on formal questions, it perceived the essence of research in stylistic ascertainment. By seeking adequate instruments for capturing the phenomenon of the visible form of an artwork in linguistic categories researchers of the period turned their attention to Adolf von Hildebrand’s Das Problem der Form in der bildenden Kunst (Problem of Form in Painting and Sculpture), from which they borrowed the distinction between seeing (Sehen) and scanning / looking at (Schauen). Schauen was associated with the movement of the eyeballs and resembled the function fulfilled by the sense of touch: when the onlooker followed the contour of an object he performed something analogous to running a finger over the edge of that object, and when he gazed at a surface he acted in the fashion of someone who touches an object with his whole hand. This distinction was applied in conceptions introduced by Alois Riegl, Heinrich Wölfflin, and Bernard Berenson, who preferred the sense of sight as the source of the perception of artistic phenomena. In their theories touch fulfilled an auxiliary function and, according to their opinions, it corresponded, on the one hand, to the early stages in the development of man, when the process of becoming acquainted with reality calls for motion and physical contact with the objects surrounding us; on the other hand, touch was indispensable for a metaphorical definition of a certain type of perception or devising a visual arts form. Using sight alone, not only without resorting to hands but also in a dual manner – first in an optic modus and then in a haptic one – was, therefore, an expression of civilizational maturity. Contemporary studies from the domains of psychology and neurophysiology indicate that the elimination of haptic experiences from the processes of creating and receiving an image is impossible upon every stage in the life of an individual and entire societies. This means that Hildebrand, Riegl, Wölfflin and Berenson as well as the psychologists and philosophers up whom they based themselves intentionally rejected the appreciation of touch and a priori assumed the dominating role of the sense of sight, although they must have been aware of the role played in life by kinesthesis and haptic impressions. The conception of art and corporeality, obligatory at the end of the nineteenth century, was responsible for the preference for sight and assumed a total disjunction of life and art. According to it, painting or sculpture had to use material which only due to processing and covering it with paint began to present a figure or a view. In art similarity was to be the outcome exclusively of the artist’s skill, capable of creating an illusion of naturalness with the assistance of paint or a chisel. The essence of thus comprehended art was Walter Benjamin’s “aura”. When did this conception cease to be obligatory? The symbolic onset of its erosion could be the year 1936, when The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction was written. This essay by Benjamin was by no means an apology of aura. On the contrary, it voiced a positive opinion about its fall in a world undergoing modernisation and attempted to indicate the symptoms and causes of this state of things. A significant symptom of the new epoch was the emancipation of haptic values. The division into art, life, and body became questioned. A true rapprochement of art and life did not take place until after World War II. First, it entailed the strategy of “disassembling” the traditional image by piercing it, undertaken by assorted artists, and, subsequently, by directly using the actual body of the artist as a medium that could be, i.a. touched.

Keywords

PL

haptyczność; antropologia; literatura

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Konteksty - Polska Sztuka Ludowa
• Year: 2019
• Volume: 73
• Issue: 4 (327)
• Pages: 202-207

Contributors

author

Bałus Wojciech