Nauczyć i nie zgorszyć. Leszczyński teatr szkolny braci czeskich i luteranów jako medium edukacji – casus dramatu Susanna, ex Danielis 13. tragoedia (1646)

• Authors: Chemperek Dariusz

Title variants

EN

To teach and not to shock. The Czech Brethren’s and Lutherans’ theatre in Leszno as an educational tool – casus of the drama Susanna, ex Danielis 13, tragoedia (1646)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Teatr szkolny w protestanckim gimnazjum w Lesznie przeżywał, m. in. za sprawą Jana Amosa Komeńskiego, okres rozkwitu w latach 1639-1656. Jedną ze sztuk wystawianych na tej scenie był dramat Susanna, ex Danielis 13, tragoedia (1646), autorstwa prawdopodobnie Jana Jerzego Szlichtynga, który biblijny motyw cnotliwej Zuzanny opracował w sposób oryginalny a zarazem utylitarny. Autor zredukował treści teologiczne i moralne obecne w innych adaptacjach tego motywu, by odwzorować na scenie etapy rozprawy sądowej w dawnej Polsce, młodzi aktorzy – studenci Lesnaeum – mieli dzięki temu uzyskać wiedzę prawniczą i wyćwiczyć się w wymowie sądowej po łacinie. Pierwszy akt sztuki, będący przedakcją właściwego tematu sztuki (prawo i retoryka w sądzie) przejął Szlichtyng (?) z nowołacińskiego dramatu Nikodema Frischlina Susanna, comoedia nova (1577). Analiza porównawcza oryginału z XVII-wieczną adaptacją prowadzi do wniosków na temat obyczajowego decorum w protestanckim gimnazjum. Polski autor usunął ze swego dramatu nie tylko drastyczne sceny molestowania Zuzanny przez starców i ich propozycje płatnej miłości, lecz także passusy z Frischlina dotyczące zastosowania retoryki w ars amandi oraz tyrady bohaterki, w których wykazuje się ona inteligencją i erudycją biblijną. W efekcie wizerunek starców został nieco „wybielony”, zaś Zuzanna jawi się tylko jako cnotliwa i uczciwa małżonka. Taki obraz bohaterki – prawej, ale nie zanadto uczonej – i starców – podstępnych, lecz nie wyrafinowanych lubieżników – był zgodny z XVII-wiecznymi konwencjami kulturowymi nie respektującymi mulier docta i nakazującymi młodzieży szacunek dla starości.

EN

The school theatre in a Protestant gymnasium in Leszno bloomed between 1639 and 1656 thanks to, amongst others, Jan Amos Komenski. One of the plays staged there was a drama Susanna, ex Danielis 13, tragoedia (1646) probably written by Jan Jerzy Szlichtyng who used the virtuous Susanna’s theme from the Bible in an original and yet utilitarian way. The author reduced theological and moral content, present in other adaptations of this theme, in order to focus on showing the stages of court proceedings in Poland, so the young actors – Lesnaeum students – had a chance of gaining some valuable knowledge about the law and practice useful in the court rhetoric in Latin. The first act of the play, being an introduction to the main theme of the play (law and rhetoric in court) was taken by Szlichtyng (?) from a neolatin drama of Nikodem Frischlin, namely Susanna comoedia nova (1577). The comparative analysis of the original and the 17th century’s adaptation leads to a conclusion about the decorum of manners in the Protestant gymnasium. The Polish author removed not only the sexual abuse thread – Susanna strongly molested by the elders and forced to prostitution – but also passages from Frischlin regarding the use of rhetoric in ars amandi, as well as the heroine’s tirades proving her intelligence and scriptural erudition. As a result, the elders’ image has been a little whitewashed and Susanna appears solely as a chaste and noble wife. Such a representation of the heroine – honest but not too sophisticated – and elders – cunning but not too lecherous – was in a harmony with the 17th century’s cultural conventionalities unfamiliar with mulier docta and demanding that youth respects the elderly.

Keywords

PL

protestancki teatr szkolny; bracia czescy; Leszno; Nicodem Frischlin; Jan Jerzy Szlichtyng; Biblia; motyw Zuzanny

EN

Protestant school theatre; Czech Brethren; Leszno; Nicodem Frischlin; Jan Jerzy Szlichtyng; Bible; Susanna theme

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
• Journal: Studia z Teorii Wychowania
• Year: 2019
• Issue: 2 (27)
• Pages: 27-46

Contributors

author

Chemperek Dariusz

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

References

• Bieńkowski T., Teatr i dramat szkół różnowierczych w Polsce. Zarys ogólnej charakterystyki, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1968 nr 13.
• Bogucka M., Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006.
• Budzyński J., Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI – XVIII wiek), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996.
• Casey P., The Susanna Th eme in German Literature, Bonn 1976.
• Cesnakova - Michalcova M., Dramaty Jana Amosa Komeńskiego i jego poglądy na teatr szkolny, przeł. M. Erhardtowa, „Pamiętnik Teatralny” 1960 t. 9 nr 3-4.
• Cyceron M. T., Katon Starszy o starości, przeł. W. Klimas, wstęp i oprac. S. Stabryła, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1995.
• Delumeau J., Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze zachodu XIII – XVIII w., przeł. A. Szymanowski, Instytut Wydawniczy PAX, Ofi cyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994.
• Dojrzewanie do pełni życia. Starość w literaturze polskiej i obcej, red. S. Kruk, E. Flis-Czerniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006.
• Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień, Wydawnictwo WAM, Kraków 1996.
• Hanusiewicz M., Pięć stopni miłości. O wyobraźni erotycznej w polskiej poezji barokowej, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2004.
• Jarczykowa M., Program nauczania liceum w Słucku. Z dziejów szkolnictwa kalwińskiego w XVII wieku, „Studia Bibliologiczne” 2000 nr 12.
• Klosova M., Divatelni svet J. A. Komenskeho, Academia, Praha 2016.
• Klosowa M., Two Dramatizations of the „Janua linguarum”: J. A. Comenius and Sebstian Macer [Internet: http:/magyarszak.uni-miskolc.hu/kidvanyok/ drama2002/ea/klosova.htm, dostęp z dnia: 05.07.2018].
• Klosova M., Trzy sztuki Sebastiana Macera i „Schola ludus” Jana Amosa Komeńskiego, w: Reformacja i tolerancja. Jedność w różnorodności? Współistnienie różnych wyznań na Ziemi Wschowskiej i pograniczu wielkopolsko – śląskim, red. M. Małkus, K. Szymańska, Muzeum Okręgowe w Lesznie, Wschowa-Leszno 2015.
• Komensky J. A., Škola vševědná, w: Výbor prací potockých, Praha 1926.
• Kuleczka M., Między sztuką a religią. Dramat i teatr protestancki w Prusach Królewskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg, 1550-1650) na tle mieszczańskiej kultury materialnej i duchowej, Collegium Columbinum, Kraków 2011.
• Kwintylian, Kształcenie mówcy. Księgi I, II, X, przeł. i oprac. M. Brożek, De Agostini Polska, Warszawa 2002.
• Leszczyński R., Judith, oprac. M. Sipayłłówna, Warszawa 1936.
• Matuszewski A. Odrębność i stereotypowość życia umysłowego w Lesznie w XVII wieku, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno 1998.
• Mecherzyński K., Historia wymowy w Polsce, t. 3, Kraków 1860.
• Niedźwiedź J., Samuel Dowgird – poeta radziwiłłowski, „Terminus” 2002 nr 4 z. 2.
• Nowicka - Jeżowa A., Jan Andrzej Morsztyn i Giambattista Marino. Dialog poetów europejskiego baroku, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki, Warszawa 2000.
• Richter M., Jan Amos Komeński, Zarys życia i działalności, Wydawnictwo IKR[i]BL, Siedlce 2016.
• Rott D., Kobiety w XVII-wiecznym Lesznie: Krystyna Poniatowska i Anna Memorata, w: Leszno i Leszczyńscy. Sesja naukowa z okazji 450-lecia lokacji Leszna (30-31 maja 1997), red. A. Konior, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno 1997.
• Rupprich H., Die deutsche Literatur vom spaten Mittelalter bis zum Barock, bd. 4, t. 2. Munchen 1973.
• Schilling H., Konfesjonalizacja. Kościół i państwo w Europie doby przednowoczesnej, przeł. J. Kałążny, posłowie H. Orłowski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 163-219.
• Susanna, ex Danielis 13. tragoedia / Zuzanna, tragedia z 13 rozdziału Księgi Daniela, wyd. i oprac. D. Chemperek, R. Sawa, przekład tekstu łacińskiego R. Sawa, red. nauk. M. Jońca, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2017.
• Śliziński J., Z działalności braci czeskich w Polsce (XVI – XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959.
• Twardowski K., Lekcyje Kupidynowe, wyd. R. Grześkowiak, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa, 1997.
• Tworek S., Szkolnictwo kalwińskie w Małopolsce i jego związki z innymi ośrodkami w kraju za granicą w XVI-XVII w., Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wydział Humanistyczny, Lublin 1966.
• Tworek S., Programy nauczania i prawa gimnazjum kalwińskiego w Kiejdanach, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1970 nr 15.
• Walecki W., Motyw Zuzanny i starców w literaturze staropolskiej. (Szkic zagadnienia), „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej”” 1972, t. 10.
• Witczak T., O miejscu polskiej prapremiery „Le Burgeois Gentilhomme” Moliera, w: O teatrze i dramacie. Studia – przyczynki – materiały, red. E. Krasiński i in., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989.