Księgarstwo spółdzielcze i prywatne w okresie trójsektorowości polskiego rynku książki (1945-1950)

• Authors: Marek Tobera

Title variants

EN

Cooperative and Private Bookselling in the Period of Three Sectors in Polish Book Market (1945-1950)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Teza/cel artykułu – Artykuł prezentuje kolejne fazy polityki władz prowadzonej w latach 1945-1950 wobec księgarskich firm samodzielnych i kolektywnych. Ukazane zostały też, podejmowane w środowisku księgarzy prywatnych i spółdzielczych, próby dostosowania się do stale zmieniającej się sytuacji, walki o przetrwanie oraz perswazji wobec rządzących, jak również napięcia, do których dochodziło na tle różnic interesów między tymi sektorami. Metoda badań – Podstawę źródłową opracowania stanowią dokumenty z Archiwum Akt Nowych w Warszawie (zwł. zespoły Związku Księgarzy Polskich, Centrali Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich oraz KC PPR i KC PZPR), a także artykuły i informacje z ówczesnej prasy branżowej – „Przeglądu Księgarskiego”, „Biuletynu Księgarstwa Spółdzielczego” i „Pracy Księgarskiej”. Wykorzystano również opublikowane wspomnienia bezpośrednich uczestników wydarzeń – księgarzy pracujących w omawianym okresie w firmach należących do trzech różnych sektorów. Wyniki i wnioski –Lata 1945-1950 były specyficznym okresem w dziejach polskiego rynku książki. Pod względem własnościowym i ekonomicznym dominowały wówczas na nim firmy prywatne, spółdzielcze i państwowe, dlatego w ówczesnej publicystyce branżowej określano ten model mianem trójsektorowości. Władze komunistyczne dążyły do ustanowienia monopolu własności państwowej, z biegiem czasu coraz ostrzej zwalczając księgarstwo prywatne, instrumentalnie zaś traktując spółdzielnie. Operację nacjonalizacji handlu książką zwieńczyło utworzenie państwowej centrali Dom Książki (1950) w oparciu o wchłonięte przez nią placówki spółdzielcze i kosztem zmarginalizowanego, a niebawem faktycznie zlikwidowanego, sektora prywatnego. Znamienne dla stalinizmu stało się zastąpienie trójsektorowości modelem „jednosektorowym”, czyli księgarstwem państwowym. Efekt przeprowadzonych zmian był trwały – ten kształt rynku w swym zasadniczym zarysie zachował się już do końca PRL.

EN

Objective - The author discusses subsequent stages of 1945-1950 policy followed by Polish communist government towards independent and cooperative booksellers. The discussion covers attempts of independent and cooperative booksellers to adjust to continuously changing situation, survive and persuade the government as well as tensions resulting from the business conflicts among the sectors involved. Research method – The source texts used for this article are documents from the Central Archives of Modern Records in Warsaw (in particular the fonds of Polish Booksellers Association, Central Organization for Cooperative Publishers and Booksellers, Central Committee of the Polish Workers’ Party (KC PPR) and Central Committee of the Polish United Workers’ Party (KC PZPR) as well as articles and news from the contemporary trade press: „Przegląd Księgarski”(“Bookseller’s Review”), „BiuletynKsięgarstwa Spółdzielczego” (“Bulletin of Cooperative Bookselling”) and „Praca Księgarska”(“Bookselling Business”).The author also used published memoirs of direct witnesses – booksellers working at that time in companies belonging to three different sectors. Results and conclusions - The period of 1945-1950 was very specific in the history of Polish book market. It was dominated by private, cooperative and state companies and thus it was described as three sectors market. The communist government strived for the monopoly of the state, gradually more and more harshly fighting private booksellers and treating cooperative bookselling as a tool. The nationalization of bookselling was crowned with the creation of state company Dom Książki (House of Books, 1950) based on the incorporated cooperatives and marginalized and eventually eradicated private sector. The replacement of three sectors with one sector model, i.e. state bookselling, was characteristic for Stalinism. The results of the changes introduced were very persistent – the shape of the book market survived intact until the end of the communist Poland.

Keywords

PL

Księgarstwo polskie – historia; Rynek książki 1945-1950; Księgarstwo prywatne; Księgarstwo spółdzielcze; Księgarstwo państwowe; Trójsektorowość na rynku książki; Związek Księgarzy Polskich; Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich; Polityka władz PRL wobec rynku książki; Dom Książki – geneza; Upaństwowienie księgarstwa

EN

Polish bookselling – history; Book market 1945-1950; Private bookselling; Cooperative bookselling; State bookselling. Three sectors in book market; Związek Księgarzy Polskich (Polish Booksellers Association); Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich (Central Organization for Cooperative Publishers and Booksellers); Book market policy of the communist government of Poland; Dom Książki (House of Books) – origins; Nationalization of bookselling

• Publisher: Polish Librarians Association, Warsaw, http://www.sbp.pl/en
• Journal: Przegląd Biblioteczny
• Year: 2014
• Volume: 82
• Issue: 3
• Pages: 329-364

Contributors

author

Marek Tobera

• Institute of Information and Book Studies, The University of Warsaw

References

• ad [Klimowicz, Adam] (1948a). Plan kulturalny. "Praca Księgarska", nr 1, s. 3-4.
• ad [Klimowicz, Adam] (1948b). Uwagi o sezonie gwiazdkowym. "Praca Księgarska", nr 11, s. 200-203.
• Arct, Stanisław (1946). Odbudowa książki w Polsce. Podstawy faktyczne i liczbowe. Warszawa: Wydaw. S. Arcta.
• Bromberg, Adam (1958). Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej 1944 – 1957. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy.
• Bromberg, Adam (1966). Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach 1944 – 1964. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy.
• Burakowski, Tadeusz (1947). Wobec możliwości kryzysu na rynku księgarskim. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 4, s. 53-55.
• Ciszewska, Wanda (2000). Szczęsny Tadeusz. W: Słownik pracowników książki polskiej. Suplement II. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 155.
• Ciszewska, Wanda (2002). Spółdzielcza Księgarnia Nauczycielska w Toruniu w latach 1945-1950. "Folia Toruniensia", t. 2-3:2002, s. 71-87.
• Ciszewska, Wanda A. (2005). Książka w Toruniu w latach 1945 – 1950. Ruch wydawniczo-księgarski. Toruń: „Duet”.
• Dippel, Stefan (1976). O księgarzach, którzy przeminęli. Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw.
• ea [Aniszczenko, Eugeniusz]. Nazbyt pochopnie. "Przegląd Księgarski", nr 4, s. 79.
• Hussak, Tadeusz (1999). Księgarstwo bliskie czytelnikom. Nie zmarnowaliśmy szansy. Olsztyn: Książnica Polska.
• Hussak, Tadeusz (2004). Byliśmy służbą społeczną. Rzecz o Stowarzyszeniu Księgarzy Polskich. Olsztyn: Edytor WERS.
• Jachowski, Jan (1959). Wspomnienia poznańskiego księgarza i wydawcy. Odczyt wygłoszony 9 marca 1959 r. w Towarzystwie Miłośników miasta Poznania w ramach wykładów o Poznaniu (cykl drugi). Poznań: Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania.
• Jarosz, Dariusz (2010). Dzieje książki w Polsce 1944-1989. Wybór źródeł. Warszawa: Wydaw. SBP.
• Kaliński, Janusz (1970). Bitwa o handel 1947-1948. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Kaliński, Janusz (1995). Gospodarka Polski w latach 1944-1989. Przemiany strukturalne. Warszawa: PWE.
• Kitrasiewicz, Piotr; Gołębiewski, Łukasz (2005). Rynek książki w Polsce 1944 – 1989. Warszawa: Biblioteka Analiz.
• Klimowicz, Adam (1946). Księgarstwo spółdzielcze w 1945 r. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 1/5, s. 2-4.
• Klimowicz, Adam (1947). Po Walnym Zgromadzeniu Związku Księgarzy Polskich. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 7/8, s. 101-102.
• Klukowski, Bogdan (2008). Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce. Warszawa: Wydaw. SBP.
• Kondek, Stanisław A. (1993). Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach 1944 – 1949. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Kondek, Stanisław A. (1999). Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach 1948–1956. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Korczyńska-Derkacz, Małgorzata (2011). Państwowy Instytut Książki (1946-1949) i jego rola w rozwoju bibliologii, bibliotekarstwa i kultury książki w Polsce. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Kossuth, Alina (1989). Związek Księgarzy Polskich 1918-1950. "Księgarz", nr 2, s. 5-20.
• Kristanova, Evelina (2012). Książka na łamach katolickich czasopism społeczno-kulturalnych w Polsce w latach 1945-1953. Łódź: Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego.
• Laskowska, Jolanta (2009). Ruch wydawniczy w Trójmieście po II wojnie światowej (1945-1989). Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego.
• Łusakowska, Maria (1960). Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego 1920-1959 (zarys historyczny). "Księgarz", nr 11-12, s. 1-9.
• Malawski, Stanisław (1948a). Osiągnięcia gospodarcze spółdzielni księgarskich w 1946 r. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 1, s. 4-5.
• Malawski, Stanisław (1948b). O samodzielność księgarstwa spółdzielczego. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 2, s. 19-21.
• Malawski, Stanisław (1948c). Realizacja zadań spółdzielczości w ramach CSWK. "Praca Księgarska", nr 11, s. 199.
• Malawski, Stanisław (1978). Pięć lat księgarstwa spółdzielczego w PRL (1) (wybrane fragmenty pamiętnika). "Księgarz", nr 3, s. 24-33.
• Malawski, Stanisław (1979). Pięć lat księgarstwa spółdzielczego w PRL (2) (wybrane fragmenty pamiętnika). "Księgarz", nr 2, s. 15-24.
• Malicki, Kazimierz (1981). Przyjaźń z książką (Wspomnienia 1945-1959). "Księgarz", nr 1, s. 29-38.
• Matysiak, Jarosław (2003). Działalność wydawnicza i księgarska Jana Jachowskiego. "Biblioteka", nr 7, s. 47-58.
• Męczyński, Tadeusz (1962). Lata z książką. Wspomnienia księgarza 1907–1957. Łódź: Wydaw. Łódzkie.
• Najpilniejsze zadania (1957). "Praca Księgarska", nr 37, s. 1.
• Nowak, Piotr (2010). Poznańskie księgarstwo asortymentowo-wydawnicze w „bitwie o handel” 1946-1950. W: Niewygodne dla władzy. Ograniczanie wolności słowa na ziemiach polskich w XIX i XX w. Red. D. Degen i J. Gzella. Toruń: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 275-304.
• Nowak, Piotr (2012). Cenzura wobec rynku książki. Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu 1946-1955. Poznań: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Olczak-Kardas, Monika (2012). Księgarstwo II Rzeczypospolitej w świetle ogłoszeń w „Przeglądzie Księgarskim”. Kielce: Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Oddział w Kielcach.
• p. [Połeć, Stanisław] (1949). Ubiegły martwy sezon w spółdzielniach księgarskich. "Praca Księgarska", nr 11, s. 206-207.
• Pfeiffer-Milerowa, Halina (1978). Z działalności księgarstwa warszawskiego w latach 1945-1949. "Księgarz", nr 2, s. 21-32.
• Pfeiffer, Halina Maria (2008a). Jak zostałam księgarzem. Wspomnienia o ludziach i książkach. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
• Pfeiffer, Halina (2008b). Powojenne losy księgarzy. "Wiadomości Księgarskie", nr 3, s. 85-91.
• Pieczonka, Marek (1993). Księgarnia wydawnicza Trzaska-Evert i Michalski. Działalność wydawnicza. Kraków: Wydaw. Naukowe WSP.
• Ruta, Adam (2003). Księgarnia S.A. Krzyżanowski w Krakowie. Zarys dziejów 1870-1950. Kraków: Oficyna Wydawnicza Edukacja.
• Rzadkowolska, Magdalena (2013). Wydawcy książek w Łodzi w latach 1945-1956. Łódź: Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego.
• Skrzypczak, Andrzej (2003). Księgarnia i wydawnictwo Michała Arcta w Warszawie. W: Warszawscy wydawcy. Warszawa: Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, s. 21-39.
• SM [Malawski, Stanisław] (1947). Spółdzielnie księgarskie w walce o obniżkę cen. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 6, s. 83-84.
• Spółdzielczość w odbudowie książki polskiej (1945). "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 3, s. 3-4.
• Sprawozdanie kwartalne z działalności ZKP za IV kwartał 1946 r. Sprawozdanie dla Naczelnej Rady Zrzeszeń Kupieckich (1947). "Przegląd Księgarski", nr 1/2, s. 19.
• Szymański, Mieczysław (1981). Pierwsze powojenne dziesięciolecie. "Księgarz", nr 4, s. 19- 37.
• Tobera, Marek (2008). Eksperyment bibliologiczny jako eksperyment rynkowy? Uwagi na marginesie artykułu Stanisława A. Kondka. "Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi", t. 2, s. 55-71.
• Tobera, Marek (2012a). Od „Przeglądu Księgarskiego” do „Biblioteki Analiz”. Uwagi na temat dziejów polskiej prasy branżowej o rynku książki (1910-2010). W: 350 lat prasy polskiej. Red. M. Jabłonowski, U. Jakubowska, D. Kuźmina, M. Tobera, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, Instytut Dziennikarstwa UW, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW, s. 135-156.
• Tobera, Marek (2012b). Władza i księgarze prywatni 1945-1950. W: Nie po myśli władzy. Studia nad cenzurą i zakresem wolności słowa na ziemiach polskich od wieku XIX do czasów współczesnych. Red. D. Degen i M. Żynda. Toruń: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 99-128.
• Trzaska, Filip (2000). Klub Miłośników Księgarstwa. Sylwetki członków. Warszawa: Stowarzyszenie Księgarzy Polskich.
• Uchwały o łączeniu spółdzielni księgarskich (1949). "Praca Księgarska", nr 11, s. 2 i 5.
• Wojsz, Irena (2003). Gebethner i Wolff – największa polska firma księgarsko-wydawnicza drugiej połowy XIX i pierwszej XX w. W: Warszawscy wydawcy. Warszawa: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, s. 7-19.
• Wspomnienie o śp. Prezesie Ignacym Rzepeckim (1946). "Przegląd Księgarski", nr 1, s. 2.
• Wyderko, Jan (1978). Wspomnienia księgarza warszawskiego z lat 1945-1950, "Księgarz" 1978, nr 2, s. 48-50.