Doświadczenia fizyczne Nayiaśnieyszemu PANU… okazywane roku 1793. W Grodnie przez JXX Dominikanów Konwentu tamecznego. Analiza tekstu.

• Authors: Wyka Ewa

Title variants

EN

An analysis of a historical report on experiments in physics conducted by the Dominicans in Grodno in 1793 for the Polish king

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

W okresie od czerwca do listopada 1793 r. w Grodnie (obecnie Białoruś), z udziałem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, obradował ostatni Sejm I Rzeczypospolitej, podczas którego zatwierdzono II rozbiór Polski. Na dni wolne od sesji sejmowych dominikanie grodzieńscy przygotowali dla monarchy cykl 18 spotkań w gabinecie fizycznym szkoły gimnazjalnej prowadzonej przez zakon. Tematyka i przebieg spotkań opisana została w 2. numerze (1794) Pisma Peryodycznego Korrespondenta w formie raportu z dzienną datacją każdego spotkania. Główna tematyka prowadzonych doświadczeń dotyczyła dwóch dziedzin fizyki eksperymentalnej: elektryczności oraz praw i własności gazów. Mocno zaakcentowane zostały również aspekty praktycznego wykorzystania prezentowanych zjawisk i przedmiotów. Raport jest źródłem wiedzy o zasobach gabinetu fizycznego gimnazjum dominikanów. Stanowi także przyczynek do badań nad mecenatem naukowym Stanisława Augusta. W konwencji raportu (uwzględniając daty dzienne), skomponowano także niniejszy artykuł. Eksperymenty przedstawiono w szerszym kontekście naukowym. W celu ukazania uwarunkowań historycznych zacytowano fragmenty diariusza sejmowego. Niniejsza analiza jest pierwszą tego typu w literaturze przedmiotu.

EN

From June to November 1793 Grodno (now Belarus) was the place of the last session of Parliament of the Polish-Lithuanian Commonwealth, with the participation of king Stanisław August Poniatowski, and it was where the second partition of Poland was approved. In the days free of parliamentary debates, Grodno’s Dominicans prepared a series of physics experiments for the king. The course of the experiments and their subject matter is known from a press release (Pismo Peryodyczne Korrespondenta 2, January 9, 1794, pp. 35–42). It is a type of daily report informing about 18 meetings, each time indicating their subject matter. This report was sufficient to recreate the course and the type of the experiments. Three thematic groups presented by the Dominicans can be distinguished. The first is a presentation of the physics cabinet – the king was visited, among others, the Nooth’s apparatus to produce “carbonated water”, a geological collection and other items used in the later shows. The second series of demonstrations was devoted to issues related to electricity. The idea and nature of lightning was also demonstrated. The third series of presentations concerned the properties of gases. In addition to other demonstrations, the Dominicans prepared an experiment which presented the process of producing water from oxygen and hydrogen. The experiment lasted all day, during which the reagents were measured: the volume of gases that were used and the mass of the water obtained. The report brings a lot of important information, indicating the level of scientific knowledge and the experimental skills of the Dominicans. It is evidence of how modern physics was taught by the Dominicans with the use of appropriate instruments for this purpose. It is also a source of knowledge about school equipment in Poland. Additionally, the report is so far one of the few well-documented public demonstrations prepared for the king. It also confirms the view that the king Stanislaus August was a broad-minded intellectual interested in science.

Keywords

PL

Grodno; dominikanie; Stanisław August Poniatowski; XVIII wiek; pokazy (doświadczenia) fizyczne; gabinety fizyczne; wyposażenie szkół

EN

Grodno; Dominicans; Stanisław August Poniatowski; the eighteenth century; physical shows; physical cabinets; school equipment

• Publisher: Polska Akademia Umiejętności
• Journal: Studia Historiae Scientiarum
• Year: 2016
• Volume: 15
• Pages: 111–156

Dates

published

2016

Contributors

author

Wyka Ewa

• Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk

References

• ALCOTT Alfred Upton 1889/2014: The Modern Compendium of Miniature Automata. Melbourne, Australia: The Lycette Bros & Transience. Publikacja dostępna online: http://www.lycettebros.com/automata/ (dostęp: 31.08.2016).
• BRANDE William Thomas 1845: Burning Glasses and Burning-Mirrors. [W:] W. T. Brande, Dictionary of Science, Literature and Art. New York: Harper & Brothers, ss. 174–175. Publikacja dostępna online: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uva.x030759011 (dostęp: 03.09.2016).
• CHAPMAN Allan 1998: Nocturnal. [In:] Robert Bud, Deborah Warner (eds.), Instruments of Science, A Historical Encyclopedia. USA: Routledge (“Garland encyclopedias in the history of science” vol. 2; „Garland reference library of social sciences”, vol. 936), ss. 414–416.
• CLIFTON Gloria 1995: Directory of British Scientific Instruments Makers 1550–1851. London: The National Maritime Museum.
• DASZKIEWICZ Piotr 1998: Dokumenty dotyczące daru Stanisława Augusta Poniatowskiego dla paryskiego Gabinetu Przyrodniczego. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 3–4/1998, ss. 111–117.
• DYARYUSZ SEYMU 1793 ROKU W GRODNIE AGITUJĄCEGO SIĘ 1998: Sejm grodzieński 1793. Wydał, wstępem i przypisami opatrzył Henryk Olszewski. Copyright 1998 by Biblioteka Kórnicka PAN and Centrum Elektronicznych Tekstów Humanistycznych. Publikacja dostępna online: http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/ELITY/SEJM1793/wstep.htm (dostęp: 31.08.2016).
• ELLIOT John 1781: An Account of the Nature and Medicinal Virtues of the Principal Mineral Waters of Great Britain and Ireland and Those Most in Repute on the Continent. London. Publikacja dostępna online: https://books.google.pl/books?id=7508AAAAcAAJ&pg=PA65 (dostęp: 31.08.2016).
• FRANKLIN Benjamin 1751: Experiments and Observations on Electricity. London.
• FIERZ-DAWID Hans Eduard 1958: Historia rozwoju chemii. Warszawa. Tłumaczenie Józef Sawlewicz.
• GANOT Adolphe 1865: Wykład początków fizyki doświadczalnéj i stosowanéj oraz meteorologii zakończony licznym zbiorem zagadnień i ozdobiony 620 drzeworytami w tekście, tłumaczenie. Warszawa: Warszawa: Księgarnia J. Błaszkowskiego (w Drukarni J. Jaworskiego). Wyd. II. Akademicka Biblioteka Cyfrowa AGH. Publikacja dostępna online: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0192/ (dostęp: 31.08.2016).
• GIUNTA Carla (ed.) 2002: “Oxygen, an Element in Air: Joseph Priestley” (z komentarzem do dzieła Priestleya). Chapter 4 in: Carla Giunta (ed.) 2002, Elements and Atoms: Case Studies in the Development of Chemistry. Compiled by Carla Giunta. Publikacja dostępna online: http://web.lemoyne.edu/giunta/ EA/PRIESTLEYann.HTML (dostęp: 31.08.2016).
• GIŻYCKI (WOŁYNIAK Jan Marek) 1885: Spis szkół w Grodzieńskiej guberni na początku XIX wieku. Poznań. Publikacja dostępna online: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa; http://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=79121 (dostęp: 31.08.2016).
• GOLINSKI Jan 1999: Science as Public Culture: Chemistry and Enlightenment in Britain, 1760–1820. New York (USA), Oakleigh (Australia): Cambridge University Press.
• GORDZIEJEW Jerzy 2002: Socjotopografia Grodna w XVIII wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. ISBN: 83-7322-140-9.
• HACKMANN Willam 1978: Electricity from Glass: The History of the Frictional Electrical Machine, 1600–1850. Alphen aan den Rijn –The Netherlands: Sijthoff & Noordhoff.
• HALES Stephen 1727: Vegetable Staticks, Vol. 1. London.
• HEILBRON John L. 1979: Electricity in the 17th and 18th Centuries: A Study of Early Modern Physics. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.
• HUTTON Charles 1815: Burning Glass, or Burning-Mirror. [W:] C. Hutton, A Philosophical and Mathematical Dictionary. London: Printed For The Author; F. C. and J. Rivington; J. Cuthell; Law and Whittaker; Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown; Cadell and Davies; J. Mavvman; Black, Parry, and Co; Baldwin, Cradock and Joy; J. Booker; G. and S. Robinson; T. Hamilton; Walker and Edwards J John Robinson; B. Reynolds; and Simpkin and Marshall, vol. I. 1815, ss. 256–258. Publikacja dostępna online: https://archive.org/download/philosophicalmat01hutt/philosophicalmat01hutt.pdf (dostęp: 03.09.2016).
• JODKOWSKI Józef 1924: Gimnazjum po-dominikańskie w Grodnie. Grodno: Muzeum Państwowew Grodnie. Publikacja dostępna online: Podlaska BibliotekaCyfrowa; http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=22973 (dostęp:31.08.2016).
• KAWIORSKI Stanisław 2015: „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” z roku 1793: najstarsze czasopismo w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Rzeszowskiego. Podkarpackie Studia Biblioteczne 4 (2015). Publikacja dostępna online: http://psb.ur.edu.pl/sites/default/files/pdf/korespondent_krajowy_i_zagraniczny.pdf (dostęp: 31.08.2016).
• KLIMKA Libertas 2007: Saulës laikrodžiai Lietuvoje. Vilnius: Versus aureus. KNAUS Friedrich, von
• KLIMKA Libertas 1780: Selbstschreibende Wundermaschinen,auch mehr andere Kunst- und Meisterstücke. Wien. Przedmowa Pater Marianus. Publikacja dostępna online: http://dx.doi.org/10.3931/e-rara-12486; http://www.e-rara.ch/download/pdf/3897686 (dostęp: 31.08.2016).
• KONWENT DOMINIKANÓW W GRODNIE 1794: Doświadczenia fizyczne Nayiaśniejszemu PANU i wielu przytomnym pierwszym osobom okazywane Roku 1973. w Grodnie przez JXX Dominikanów Konwentu tamecznego. PISMO PERYODYCZNE KORRESPONDENTA nr 2 z dnia 9 stycznia 1794, ss. 35–42. Publikacja dostępna online (częściowo uszkodzona): e-Biblioteka Uniwersytetu w Warszawie; http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=56767 (dostęp: 31.08.2016)
• KURZEL-RUNTSCHEINER Erich, von 1938: Zwei Meister der Kunstmechanik am Hof der Kaiserin Maria Theresia: Ludwig Knaus und Friedrich von Knaus. Ein technikgeschichtliches Kulturbild. Blätter für geschichte der technik 5. Wien: Springer: Schriftleitung K. Holey, ss. 21–41.
• LAVOISIER Antoine (1789)/2001: Traktat Podstawowy Chemii przedstawiony w nowym układzie i na podstawie nowoczesnych odkryć z ilustracjami przez p. Lavoisiera członka Akademii, Towarzystwa Lekarskiego. Towarzystw Rolniczych Paryża i Orleanu, Towarzystwa Londyńskiego, Instytutu Bolońskiego, Szwajcarskiego Towarzystwa w Bazylei, Towarzystw w Filadelfii, Harlemie, Manchesterze, Padwie i td. Tłumaczenie Roman Mierzecki. Analecta 10, z. 1, ss. 7–122. Publikacja dostępna online: Kolekcja Cyfrowa Bazhum; http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)-s7-122/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)-s7-122.pdf (dostęp:03.09.2016).
• MIERZECKI Roman 2008: Ciepło: Pierwiastek czy ruch. Teorie na temat ciepła na przełomie wieków XVIII i XIX. Chemia, Dydaktyka, Ekologia, Metrologia 13(1–2), ss. 55–59. Publikacja dostępna online:http://tchie.uni.opole.pl/freeCDEM/CDEM08/Mierzecki_CDEM13(1-2).pdf (dostęp: 03.09.2016).
• MIŁAWICKI Marek 2012: Inwentarze i spisy bibliotek klasztorów dominikańskich skasowanych w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w. Stan źródeł i miejsca ich przechowywania. Hereditas Monasteriorum 1, ss. 141–172. Publikacja dostępna online: http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-04f24492-57e3-4d40-8ff5-3050403d7df2 (dostęp: 31.08.2016).
• MIŁAWICKI Marek 2014: Dominikanie na kresach wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów (teren dzisiejszej Białorusi). Folia Historica Cracoviensia 20, ss. 95–153. Publikacja dostępna online:http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/651/574 (dostęp: 03.09.2016).
• MONTICELLO.ORG 2010: Polygraph. Publikacja dostępna online: https://www.monticello.org/site/house-and-gardens/polygraph (dostęp: 31.08.2016).
• NOOTH John Mervin 1775: The Description of an Apparatus for impregnating Water for fixed Air; and of the Manner of conducting that Process. Philosophical Transactions 65, ss. 59–66 (1 January 1775). The Royal Society Publishing. Publikacja dostępna online: http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/65/59.full.pdf+html (dostęp: 03.09.2016).
• OSIŃSKI Józef Herman 1777: Fizyka doświadczeniami potwierdzona przez [...] Scholarum Piarum w Collegium Nobilium filozofii i matematyki professora krotko zebrana. Warszawa w Drukarni J.K. Mci i Rzplitey u XX. Schol. Piar. Publikacja dostępna online: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa; http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=3296 (dostęp: 31.08.2016).
• OSIŃSKI Józef Herman 1802: Dyssertacya o wzroście nauk fizycznych w drugiey połowie wieku osiemnastego, Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk I, ss. 105–148. Publikacja dostępna online: e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego; http://ebuw.uw.edu.pl/Content/16071/directory.djvu?djvuopts&page=59 (dostęp: 31.08.2016).
• PIETRZKIEWICZ Iwona 2013: Rękopiśmienna spuścizna Faustyna Ciecierskiego jako źródło do dziejów spuścizny intelektualnej dominikanów prowincji litewskiej początku XIX wieku. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis | Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 11, ss. 103–123. Publikacja dostępna online: http://sbsp.up.krakow.pl/article/view/1364/pdf (dostęp: 31.08.2016).
• PRIESTLEY Joseph 1772: Impregnating Water with Fixed Air. In order to communicate to it the peculiar Spirit and Virtues of Pyrmont Water, And other Mineral Waters of a similar Nature. London: Printed for J. Johnson, No. 72, in St. Pauls Church-Yard. Publikacja dostępna online: http://www.truetex.com/priestley-1772-impregnating_water_with_fixed_air.pdf (dostęp: 30.08.2016)
• PRIESTLEY Joseph 1787: Nauka o napuszczaniu wody powietrzem kwaskowem w trzech częściach zamknięta. Z dzieł oryginalnych sławnego Prystleia Towarzysza Zgromadzenia Królewskiego Umiejętności w Londynie wyięta. Przydatkiem [...] opisuiącym sposoby prostsze naśladowania wód mineralnych [...] powiększona [...]. Kraków:Ignacy Grebel. Publikacja dostępna online: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=315889 (dostęp: 31.08.2016).
• RISKIN Jessica (red.) 2007: Genesis Redux: Essays in the History and Philosophy of Artificial Life. Chicago, IL USA, London, UK: University of Chicago Press. Publikacja dostępna online: https://books.google.pl/books?id=ZuzVI-LLM5AC (dostęp:31.08.2016).
• ROLAND Charles G. 2003: Nooth, John Mervin. Dictionary of Canadian Biography, vol. 6. University of Toronto / Université Laval. Publikacja dostępna online: http://www.biographi.ca/en/bio/nooth_john_mervin_6E.html (dostęp: 31.08.2016).
• SCHEIDT Franciszek 1786: O Elektryczności Uważaney W Ciałach Ziemskich i Atmosferze. Kraków: Drukarnia Szkoły Główney Koronney. Publikacja dostępna online: e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego; http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=101155 (dostęp: 03.09.2016).
• ŚNIADECKI Jędrzej 1800: Początki chemii. Stosownie do teraźniejszego tey umiejętności stanu, dla pożytku uczniów i słuchaczów ułożone y za wzór lekcyi akademickich służyć maiące. T. 1–2. Wilno: Drukarnia Akademicka. Publikacja dostępna online: Dolnośląska Biblioteka cyfrowa; http://www.dbc.wroc.pl/Content/22855/index. djvu (dostęp: 31.08.2016).
• ŚNIADECKI Jędrzej 1817: Początki chemii dla użycia słuchaczów przy Imperatorskim Wileńskim Uniwersytecie. Tom 1 (1816), tom 2 (1817) (wyd. 3 powiększone i popr.). Wilno, J. Zawadzki; Warszawa: Księgarnia Zawadzki i Węcki. Publikacja (t. 2) dostępna online: Bialska Biblioteka Cyfrowa; http://bbc.mbp.org.pl/dlibra/docmetadata?id=9082 (dostęp: 31.08.2016).
• STEPHENSON Bruce, BOLT Marvin, FRIEDMAN Anna Felicity 2000: The Universe Unveiled. Instruments and Images through History. Chicago: Adler Planetarium & Astronomy Museum; Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 052179143.
• SZCZEPANIEC-CIĘCIAK Elżbieta 2000: Wprowadzenie. [W:] E. Szczepaniec-Cięciak (red.), Złota Księga Wydziału Chemii, t. I. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1304-0, ss. 17–24.
• TYSZKIEWICZ HR. Eustachy 1878: Króla Stanisława Augusta ostatni pobyt w Grodnie. Publikacja dostępna online: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa; http://www.kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=79795 (dostęp: 31.08.2016).
• URWANOWICZ Jerzy, WOLTANOWSKI Andrzej 1992: Grodno w XVIII w.: Miasto i ludność. [W:] Ewa Dubas-Urwanowicz, Jerzy Urwanowicz (red.), Miasto–Region–Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiskowi w sześćdziesiątą rocznice Jego urodzin. Białystok: Dział Wydawnictw Filii Uniwersytetu Warszawskiego. ISBN 83-901668-7-9.
• URWANOWICZ Jerzy, WOLTANOWSKI Andrzej (red.) 1997: Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.). Białystok: Instytut Historii Filii Uniw. Warszawskiego. ISBN 83-901668-7-9.
• WIKIŹRÓDŁA 2010: Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Publikacja dostępna online: https://pl.wikisource.org/wiki/Akt_abdykacji_Stanis%C5%82awa_ Augusta_Poniatowskiego (dostęp: 31.08.2016).
• WYKA Ewa 2015: …Ciekawym wiedzieć i widzieć… skutki czyli dzieje i znaczenie kolekcji przyrządów naukowych Stanisława Augusta. Kraków: Księgarnia Akademicka. ISBN 978-83-7638-489-4.
• WRZOSEK Adam 1910: Jędrzej Śniadecki. Życiorys i rozbiór pism. Tom. 1, Kraków: Akademia Umiejętności. Publikacja dostępna online: Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych; http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata-?id=31621 (dostęp ograniczony).
• ŻYWIRSKA Maria 1978: Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta. Warszawa: PIW.

Identifiers

DOI

10.4467/23921749SHS.16.006.6149