Semantyka jajka w rytach orki i siewu

• Authors: Niewiadomski Donat

Title variants

EN

The semantics of an egg in the ritual of ploughing and sowing

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Bazując na dokumentacji etnograficznej, odnoszącej się do XIX-wiecznych rytów orki i siewu, autor opisuje semantykę jajek, zastosowanych w symbolizujących działaniach proagrarnych. Semantyka ta kształtuje się na podstawie wielu aspektów rytualnych i zależy od: (1) występujących na jajkach motywów zdobniczych (motywy fitomorficzne, obejmujące różne postaci drzew i astromorficzne, wchodzące w krąg symboliki słońca, np. swastyki); (2) rodzajów kolorów używanych do ich barwienia (najczęściej żółtego – symbolizującego obecność Boga, witalne słońce osiągane przez podobieństwo z odcieniem złotym; czerwonego – symbolizującego krew, ogień, płodność czyli siły życiowe, również radość, małżeństwo oraz dającego ochronę kobietom ciężarnym i niemowlętom; zielonego – związanego trwale z wegetacją, przyrodniczą odnową świata, nadzieją pobudzenia płodności matki-ziemi); (3) funkcji przydzielonych jajkom w ogólnym planie kultury ludowej, które zależą od semantyki pozostałych „kontekstowych” rytów. Najbardziej charakterystyczne funkcje to: kosmogoniczna, adopcyjna, wegetacyjna, erotyczno-matrymonialna, apotropeiczna, lecznicza i demaskatorska. Układają się one w kilka linii tematycznych: kreacji kosmicznej, rozbudzenia płodności życia ludzkiego i przyrodniczego, adopcji do pośmiertnego bytu wiecznego oraz ochrony różnych form ziemskiej egzystencji. Nadrzędną kategorią w tych przypadkach okazuje się życie, wokół którego ześrodkowują się ryty i wierzenia społeczności rolniczych; (4) kościelnej sakryfikacji jajka oraz jego ludowej sakralizacji wierzeniowej.

EN

The author, on the basis of ethnographic documentation related to the 19th century rituals of ploughing and sowing, describes the semantics of eggs used in symbolising pro-agrarian activities. This sort of semantics is shaped on the basis of multiple ritual aspects and depends on: (1) decorative motifs found on eggs (phytomorphic motifs including trees of different forms and ‘astro-morphic’ motifs entering the realm of the sun symbolism, e.g. the swastika); (2) the colours used for dyeing them (most often yellow, and yellow symbolises the presence of God, the vital Sun colour of a golden hue, red – symbolizing blood, fire, fertility or vital forces, but also happiness, marriage, and protecting pregnant women and infants; and, finally, green, which is closely related to vegetation, the natural renewal of the world, the hope of stimulating the fertility of Mother Earth); (3) the general functions of eggs in folk culture, which depend on the semantics of other ‘contextual’ rites. The most characteristic functions include: the cosmogonic function, the adoptive function, the vegetative function, the erotic-matrimonial function, the apotropaic function, the healing function, and the unmasking function. These specific functions make up a few thematic lines: the cosmological creation, boosting the fertility of human life and nature, the accession to the afterlife within the eternal being and to the protection of various forms of earthly existence. The superordinate category in these cases turns out to be life, around which the rites and beliefs of agricultural societies are concentrated; (4) the Church scarification of an egg, and sacralisation of an egg within the folk belief system.

Keywords

PL

semantyka kulturowa; jajko; symbolika; orka i siew; sakralizacja

EN

cultural semantics; egg; symbolism; ploughing and sowing; sacralisation

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 1989
• Volume: 2
• Pages: 61–72

Contributors

author

Niewiadomski Donat

References

• Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów 1929.
• Cichomska Bogumiła, Mazury spod Kamienia, „Wisła” 1901, t. 15.
• Dowgird Tadeusz, Pisanki, „Wisła” 1890, t. 4.
• Dunare Nicolae, Motywy o tematyce rolniczej i pasterskiej w dekoracji pisanek rumuńskich, „Polska Sztuka Ludowa” 1979, nr 4, s. 231-238.
• Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarcze, Białystok 1964.
• Eliade Micrea, Traktat o historii religii, przeł. Wierusz-Kowalski Jan, Warszawa 1966.
• Frankowski Eugeniusz, Kalendarz obrzędowy ludu polskiego, Warszawa 1928.
• Gawełek Franciszek, Palma, jajko i śmigus w praktykach wielkanocnych ludu polskiego, „Lud” 1911, t. 17, s. 16-39.
• Heckowa Kazimiera Wanda, Pod znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 1961.
• Jastrzębowski Szczęsny, Pisanki, [w:] Gloger Zygmunt, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1900.
• Jeleńska Emma, Wieś Komarowicze w powiecie mozyrskim, „Wisła” 1891, t. 5.
• Kantor Józef, Zwyczaje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy z okolicy Jarosławia, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1914, t. 13.
• Karwot Edward, Katalog magii Rudolfa. Źródło etnograficzne XIII wieku, Wrocław 1955.
• Klinger Witold, Jajko w zabobonie ludowym u nas i w starożytności, Kraków 1908.
• Klinger Witold, Doroczne święta ludowe a tradycje grecko-rzymskie, Kraków 1931.
• Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, Kraków – Warszawa 1961-1976, t. 31, Pokucie.
• Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, Kraków – Warszawa 1961-1976, t. 35, Przemyskie.
• Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, Kraków – Warszawa 1961-1976, t. 54, Ruś Karpacka.
• Kosiński Władysław, Jajko w trumnie, „Lud” 1909, t. 15, s. 356.
• Krček Franciszek, Pisanki z Galicji, „Lud” 1898, t. 4.
• Lévi-Strauss Claude, Myśl nieoswojona, przeł. Zajączkowski Andrzej, Warszawa 1969.
• Moszyński Kazimierz, Obrzędy, wiara i powieści ludu z okolic Brzeżan, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1914, t. 13.
• Pleszczyński Adolf, Bojarzy międzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1892.
• Poniatowski Stanisław, Etnografia Polski, [w:] Wiedza o Polsce, t. 3, Warszawa 1932.
• Rzepińska Maria, Studia z teorii i historii koloru, Kraków 1966.
• Sokalski B., Powiat sokolski, Lwów 1899.
• Sumcow Mykoła, Kulturnyja pereživanija, „Kievskaja starina” 1889, wg: Przegląd czasopism, „Wisła” 1889, t. 3.
• Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1975.
• Tomicka Joanna, Tomicki Ryszard, Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975.
• Toporow Władimir, Wokół rekonstrukcji mitu o jaju kosmicznym (na podstawie baśni rosyjskich), przeł. Ryszard Maślanko, [w:] Semiotyka kultury, wybór i oprac. Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1977, s. 132-146.
• Wawrzeniecki Marian, Wieś Mysłaków. Notaty ludoznawcze, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1907, t. 9.
• Witkowski Czesław, Doroczne polskie obrzędy i zwyczaje ludowe, Kraków 1965.
• Zieliński Stanisław L., Lud Basiowiecki, jego pieśni, zwyczaje i wierzenia, „Wisła”, 1890, t. 4.
• Żmigrodzki Michał, Historia swastyki, „Wisła” 1891, t. 5.