Non-invasive survey of Christian basilicas at Ptolemais - geophysical prospection

• Authors: Misiewicz Krzysztof

Title variants

PL

Nieinwazyjne badania chrześcijańskich bazylik w Ptolemais - prospekcja geofizyczna

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

PL

W latach 2007-2010 przebadano 30 hektarów w obrębie murów miejskich Ptolemais za pomocą prospekcji geofizycznych, w ramach realizacji grantu dotyczącego bazylik chrześcijańskich. Prospekcje miały na celu z jednej strony rozpoznanie położenia budowli w kontekście planu miasta, z drugiej zaś lokalizację zachowanych pozostałości niewidocznych na powierzchni i odtworzenie ich oryginalnego planu oraz wyodrębnienie prawdopodobnych przebudów w okresie ich użytkowania. W badaniach zastosowano metodę magnetyczną, umożliwiającą stosunkowo szybkie rozpoznanie znacznych obszarów, oraz metodę elektrooporową, dostarczającą danych o głębokości zalegania i kontekście stratygraficznym lokalizowanych pozostałości. Wszystkie mapy ilustrujące rezultaty rozpoznania geofizycznego przygotowano w koordynatach lokalnych (siatce geodezyjnej stanowiska Ptolemais) i globalnych (WGS84), co pozwoliło na ich łączenie zarówno z planami topograficznymi, jak i zdjęciami z powietrza wykonywanych dla potrzeb prospekcji nieinwazyjnych. Dało to także podstawę do wykorzystania danych z prospekcji nieinwazyjnych w przygotowywanym systemie informacji przestrzennej o stanowisku Ptolemais. Identyfikację budowli, które można było interpretować jako bazyliki chrześcijańskie, przeprowadzono w oparciu o analizę zachowanych na powierzchni fragmentów zabudowy, posiadających cechy charakterystyczne dla tego typu architektury - absydy, filary i kolumny z dekoracją w postaci krzyży, palmet i innych symboli chrześcijańskich. Przeprowadzona analiza uzyskanych danych nie dotyczy wszystkich istniejących tu kompleksów zabudowy o charakterze sakralnym z okresu chrześcijańskiego, ale tylko tych, których pozostałości udało nam się jednoznacznie zidentyfikować. Analizowane zespoły architektoniczne są rozmieszczone nieregularnie w różnych częściach miasta (Ryc. 1). Niektóre z nich znajdują się w sąsiedztwie budynków o charakterze publicznym, czy głównych traktów komunikacyjnych (Ryc. 1:2,3,8), inne wśród zabudowy o cechach typowo mieszkalnych (dotyczy to Bazyliki Centralno-Zachodniej, Bazyliki Zachodniej czy prawdopodobnego zespołu klasztornego (Ryc. 1:4,5,7). W artykule omówiono wyniki rozpoznania z zastosowaniem metod nieinwazyjnych w następujących rejonach prac: w sąsiedztwie Bazyliki Centralnej, przy Bazylice Centralno-Zachodniej, przy ulicy centralnej - Via Monumentale, w rejonie Fortu Zachodniego, w otoczeniu Bazyliki Zachodniej, przy murach obronnych w południowo-zachodniej części miasta. Bazylika Centralna Regularny układ anomalii (struktury liniowe z kątami prostymi) pozwala na lokalizację zachowanych pozostałości w terenie i hipotetyczne odtworzenie planu tak samej bazyliki, jak i budowli towarzyszących. Analizując mapy przedstawione na Ryc. 3 musimy brać pod uwagę fakt, że anomalie magnetyczne mogą być wywołane przez pozostałości z różnych epok, zalegające zarówno pod powierzchnią gruntu, jak i na znacznych głębokościach (powyżej 2 m) i niekoniecznie muszą odnosić się do jednego okresu chronologicznego. Musimy również uwzględnić to, że część obserwowanych anomalii w rozkładzie pola magnetycznego jest wywołana nie przez pozostałości architektoniczne, a przez zachowane w terenie fragmenty systemu doprowadzania i odprowadzania wody - rury kamienne i terakotowe (Ryc. 3:F), cysterny, studzienki rewizyjne. Pozostałości zabudowy wywołują anomalie o regularnym kształcie. Generalnie mieszczą się one w siatce ulic, zajmując całą szerokość insuli. Mogą one wiązać się zarówno z zespołem Bazyliki Centralnej, jak i z pozostałościami zabudowy, prawdopodobnie mieszkalnej, z wcześniejszego okresu. Uwzględniając powyższe obserwacje, przygotowano mapę (Ryc.6) i wyznaczono położenie przypuszczalnych pozostałości architektonicznych. Wydaje się, że kompleks zabudowy w rejonie pozostałości bazyliki obejmował obszar ok. 32x22 m, od strony południowo-zachodniej przylegający do ulicy, a od północno-wschodniej zamknięty murem. Od wschodu i zachodu mógł istnieć tu symetrycznie ułożony ciąg pomieszczeń o szerokości ok. 4 m, przylegający do zewnętrznych ścian. Do głównego bloku zabudowy od południowego zachodu przylegało wąskie (ok. 2,5 m) pomieszczenie możliwe do wyznaczenia na długości ok. 12 m, zajmujące część ulicy. Dalej na południe zalegają pozostałości sześciokątnej budowli o średnicy prawie 11 m i powierzchni ponad 75 m2. Przypuszczalnie była ona związana z głównym kompleksem Bazyliki, ale nie można wykluczać, że była budowlą wolnostojącą lub związaną z wcześniejszą zabudową mieszkalną. Należy podkreślić, że prezentowany na Ryc. 6 i omówiony powyżej plan jest wyznaczony hipotetycznie. Dotyczy to szczególnie połączeń między poszczególnymi fragmentami murów, ale także ich szerokości i stanu zachowania. Dla jego weryfikacji konieczne są sondaże archeologiczne zarówno przez ulicę przebiegającą na południowo-zachodniej granicy kompleksu, jak i w obrębie poszczególnych wydzielonych pomieszczeń. Bazylika Centralno-Zachodnia W tym rejonie badań zarejestrowano bardzo podobny układ anomalii w rozkładzie wartości gradientu natężenia pola magnetycznego jak w opisywanym wcześniej rejonie Bazyliki Centralnej. Również tutaj występują anomalie, które mogą być wywołane zarówno przez nierówności powierzchni (Ryc. 10:A), granice ulic (anomalie dipolowe - Ryc. 10:C), jak i pozostałości architektury. Wśród tych ostatnich wydzielają się wąskie anomalie liniowe w miejscach, gdzie zachowały się przypuszczalnie pojedyncze mury i ich fundamenty (Ryc. 10:D), oraz szersze, nieregularne strefy podwyższeń wartości natężenia pola magnetycznego tam, gdzie występują zwalone ściany lub zagruzowane pomieszczenia (Ryc. 10:E). Wyniki pomiarów przeprowadzonych w 2010 roku z zastosowaniem magnetometru cezowego i gradientometru transduktorowego (Ryc. 11) pozwoliły na uzupełnienie danych dotyczących bardziej kontekstu urbanistycznego niż lokalizacji samych elementów konstrukcyjnych budowli. Jak widać na mapach interpretacyjnych (Ryc. 12, 13) obok zarejestrowanych jako anomalie dipolowe granic ulic występują fundamenty ścian dwóch prostokątnych pomieszczeń (o wymiarach 5,4x7,60 i 4x6 m) nieco odsuniętych od ulicy na południowym zachodzie, i mur na skraju ulicy od północnego wschodu. Biegnący wzdłuż ulicy mur mógł stanowić zewnętrzną ścianę kościoła. Przypuszczalne rozmiary budowli wynosiłyby 18,4x22 m. Nie jest wykluczone, że pozostałości zabudowy wywołujące anomalie w południowo-zachodniej części badanego rejonu pochodzą z wcześniejszej fazy i nie są związane z widocznymi na powierzchni reliktami bazyliki, ale tego nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć wyłącznie na podstawie analizy badań geofizycznych. Via Monumentale (Paulus) Z przeprowadzonych pomiarów wynika, że budowla z absydą w pobliżu willi Paulusa przy Via Monumentale, której relikty widoczne były na powierzchni jeszcze w XIX wieku i są wciąż częściowo zachowane, miała pierwotnie formę prostokąta i zajmowała obszar o wymiarach 18x22,5 m. Nie jest wykluczone, że w centralnej części istniały dwa ciągi filarów (kolumn?) podtrzymujących sklepienie. Od strony południowo-zachodniej budowla przylegała do ulicy, zajmując ponad połowę szerokości insuli. W narożnikach występują anomalie, które mogą być wywołane przez pozostałości fundamentów ścian pomieszczeń (Pastoforia?), o wymiarach 3,90x4,85 m. Pomieszczenie północno-wschodnie wydaje się być mocno zagruzowane. Nie jest wykluczone, że zalegają tam pozostałości wyższej kondygnacji (klatka schodowa?). Fort Zachodni Rejon położony w pobliżu Fortu Zachodniego był najtrudniejszy do przebadania za pomocą pomiarów magnetycznych. Wzniesiony tu pod koniec XIX i na początku XX wieku kompleks militarny praktycznie zniszczył oryginalny układ powierzchni terenu. Ponadto obszar ten był wyjątkowo zaśmiecony zalegającymi na powierzchni gruntu przedmiotami metalowymi, zarówno współczesnymi, jak i pochodzącymi z okresu budowy fortu. Jak widać na Ryc. 25, zabudowany obszar zajmował powierzchnię ok. 50x52,5 m. Nie jest jednak pewne, czy zachowane pozostałości pochodzą z tej samej fazy budowlanej. Bezsprzecznie można wydzielić prostokątny budynek w północno-wschodniej części przebadanego terenu (Ryc. 26 - zaznaczony kolorem zielonym). Nie da się jednak rozstrzygnąć, czy widoczne fragmenty absydy, powiązane zapewne z zaznaczonym na żółto fundamentem muru w południowej części rejonu prac, należały do tej samej budowli, której fragmenty widoczne są w części centralnej i północnej. Można uznać za prawdopodobną hipotezę, że widoczne na powierzchni fragmenty architektoniczne oraz zalegające na różnych głębokościach pozostałości wywołujące anomalie w rozkładzie wartości pola magnetycznego, należały do budowli rozplanowanych na odmiennych osiach (wschód-zachód i północ-południe). Bazylika Zachodnia Prospekcja magnetyczna przeprowadzona w rejonie Bazyliki Zachodniej miała na celu przede wszystkim lokalizację ewentualnych innych konstrukcji w bezpośrednim sąsiedztwie tego częściowo zrekonstruowanego obiektu. Wydaje się, że Bazylika stanowiła jedną z centralnych budowli w rejonie zamkniętym między murami miejskimi na zachodzie, ulicą prowadząca do Bramy Tokryjskiej na południu, ulicą ograniczającą insule z zabudową mieszkalną na wschodzie i szeroką ulicą wiodącą w kierunku muru obronnego na północy. Jak wynika z analizy rezultatów pomiarów magnetycznych (Ryc. 27,28), w tej części miasta zachowały się pozostałości oryginalnej hellenistycznej siatki ulic (Ryc. 28:1) z widocznymi śladami przebudowy z późniejszego okresu (Ryc. 28:2). Na podstawie danych uzyskanych wyłącznie metodami nieinwazyjnymi nie możemy oczywiście stwierdzić, jak zmienił się charakter zabudowy tej części miasta w momencie wzniesienia Bazyliki. Nie odpowiemy na pytanie, czy pozostałości dawnej zabudowy w jej sąsiedztwie nadal pełniły swoją pierwotną - mieszkalną - funkcję, czy też zmieniły swój charakter, włączone w kompleks budowli towarzyszących Bazylice. Z samego planu zabudowy tej części miasta może wynikać, że Bazylika była centralną wzniesioną tutaj budowlą, ale nie jesteśmy w stanie odtworzyć sposobu funkcjonowania powstałego, nowego założenia urbanistycznego. Zabudowania klasztorne (?) w południowo-zachodniej części miasta Interpretacja zarejestrowanych anomalii w natężeniu pola magnetycznego, w południowo-zachodniej części miasta, jako pozostałości zabudowań klasztornych, opiera się zarówno na analizie zachowanych tutaj reliktów, jak i na obserwacjach terenowych. W miejscu występowania anomalii, na powierzchni, widoczne są liczne elementy architektoniczne wykonane z dobrej jakości kamienia, z fragmentami dekoracji o symbolice chrześcijańskiej, oraz znaczne ilości ceramiki, którą można datować ogólnie na okres bizantyjski. Jak widać na Ryc. 29, zarejestrowane anomalie magnetyczne są najprawdopodobniej wywołane przez pozostałości fundamentów kompleksu pomieszczeń skupionych wokół dziedzińca centralnego. Od południa kompleks jest ograniczony szeroką ulicą, wytyczoną na osi wschód- zachód i prowadzącą w kierunku muru obronnego. Niewykluczone, że w miejscu, gdzie ulica dochodziła do muru, zachowały się pozostałości bramy, widoczne jako fundamenty dwóch pomieszczeń prostokątnych, o wymiarach ok. 5x5 m, wychodzących przed lico muru. Dla jednoznacznej weryfikacji charakteru i funkcji budowli, których pozostałości wywołują zarejestrowane w tym miejscu anomalie w rozkładzie natężenia pola magnetycznego, konieczne są dalsze analizy danych, uzupełnione sondażami archeologicznymi, które pozwolą na ustalenie stratygrafii zachowanych reliktów i ich datowanie bezwzględne. Powyższa uwaga dotyczy wszystkich rejonów badań, których wyniki tu omówiono. Jest bowiem oczywiste, że dane dostarczone dzięki zastosowaniu metod nieinwazyjnych, chociaż stanowią istotny element prowadzonych analiz, nie są jednak w stanie udzielić odpowiedzi na wszystkie pytania stawiane w archeologicznym procesie badawczym.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2009-2010
• Volume: Tom VIII (XLIX), fasc. A
• Pages: 31-39

Contributors

author

Misiewicz Krzysztof