Agentura milicji obywatelskiej w świetle instrukcji operacyjnych

• Authors: Pączek Tomasz

Title variants

EN

Spies civic militia in the light of the secret instructions criminal

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Milicja Obywatelska była elementem polskiego państwa komunistycznego. W strukturach MO znajdował się pion kryminalny, którego zadaniem było zwalczanie przestępczości kryminalnej. Służba kryminalna MO, jak każda policja na świecie, wykorzystywała w swojej pracy tajnych współpracowników. Praca z agenturą określona została w instrukcjach operacyjnych. Przepisy instrukcji były często niezgodne z ówczesnym prawem oraz prawami człowieka. W latach stalinowskich służyły również zwalczaniu przeciwników politycznych. Zapisy instrukcji operacyjnych pozwalają na poznanie taktyki pracy operacyjnej MO w zwalczaniu przestępczości kryminalnej w Polsce Ludowej.

EN

The Civic Militia was an element of the Polish communist state. In the structures of MO was a criminal division, whose task was to combat crime. This criminal division, like any police force in the world, worked with the help of secret informers. Working with such informers was determined by secret criminal guidelines. These guidelines were often inconsistent with the then law and human rights. During the Stalinist years they were used in the fight against political opponents. The records of the secret criminal guidelines allows one to learn the tactics of criminal service MO in combating crime in the People’s Poland.

Keywords

PL

Milicja Obywatelska; pion kryminalny; instrukcja operacyjna; agentura; tajny współpracownik; przestępczość kryminalna

EN

Civic Militia; criminal division; secret instructions criminal; spies; secret collaborator; criminality

• Publisher: Uniwersytet Pomorski w Słupsku
• Journal: Studia nad Bezpieczeństwem
• Year: 2016
• Issue: 1
• Pages: 65–84

Dates

published

2016-10-31

Contributors

author

Pączek Tomasz

• Akademia Pomorska w Słupsku

References

• 1. Wśród wielu publikacji można wymienić: Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. i wstęp T. Ruzikowski, Warszawa 2004; F. Musiał, Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL, Kraków 2007; Osobowe źródła informacji. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2008; Osobowe środki pracy operacyjnej – zagadnienia źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2013.
• 2. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. 2007, nr 63, poz. 624, z późn. zm.); Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz.U. 2007, nr 63, poz. 425, z późn. zm.).
• 3. Osobowym źródłom informacji MO poświęcony jest zaledwie jeden artykuł: P. Majer, Milicyjna agentura 1944–1957, „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 1. Niektóre zagadnienia pracy operacyjnej MO zostały omówione w pracach: P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce w aparacie władzy, Olsztyn 2004; K. Madej, Bezradność lub represja. Władze wobec przestępczości gospodarczej w PRL (1956–1970), Warszawa 2010; T. Pączek, Milicja Obywatelska w Słupsku i powiecie słupskim w latach 1945–1975, Słupsk 2014.
• 4. Przykładami mogą być: Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Warszawie (dalej: AIPN), Komenda Główna Milicji Obywatelskiej (dalej: KG MO), sygn. 0342/7, t. 1, Tymczasowa instrukcja służby zewnętrznej i nadzoru administracyjnego Milicji Obywatelskiej z 19 kwietnia 1945 r.; AIPN, KG MO, sygn. 01474/9, Tymczasowa instrukcja o organizacji ogniw śledczych w Milicji Obywatelskiej z 17 września 1946 r. zob.; AIPN, KG MO, sygn. 01474/9, Tymczasowa instrukcja o daktyloskopii i pracowni fotograficznej pochodząca z 1945 r., b.p.
• 5. AIPN, KG MO, sygn. 00342/9, t. 1, Rozkaz nr 160 komendanta głównego MO z 17 stycznia 1946 r. wprowadzający Instrukcję o tymczasowym organizowaniu sieci informacyjnej, k. 120–135.
• 6. Instrukcje pracy operacyjnej…, s. 23–28.
• 7. AIPN, KG MO, sygn. 00342/9, t. 1, Rozkaz nr 160 komendanta głównego MO z 17 stycznia 1946 r. wprowadzający Instrukcję o tymczasowym organizowaniu sieci informacyjnej, k. 121; P. Majer, Milicyjna agentura 1944-1957…, s. 48.
• 8. AIPN, KG MO, sygn. 00342/9, t. 1, Rozkaz nr 160 komendanta głównego MO z 17 stycznia 1946 r. wprowadzający Instrukcję o tymczasowym organizowaniu sieci informacyjnej, k. 123–124.
• 9. W 1949 r. dokonano weryfikacji sieci informacyjnej, z której wyeliminowano znaczącą liczbę współpracowników jako nieprzydatnych. Na przykład w KW MO we Wrocławiu z zarejestrowanych 3 tys. informatorów wyeliminowano 2750 osób, w Szczecinie z 774 wyeliminowano 500. P. Majer, Milicyjna agentura 1944–1957…, s. 50.
• 10. P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957…, s. 121; T. Pączek, Milicja Obywatelska…, s. 44, 56.
• 11. AIPN, KG MO, sygn. 0342/7, t. 2, Rozkaz nr 338 komendanta głównego MO z 27 czerwca 1949 r. wprowadzający do użytku służbowego MO Instrukcję o organizacji sieci informacyjnej w jednostkach MO, k. 30–55.
• 12. Tamże, k. 33.
• 13. Tamże, k. 34.
• 14. Zob. szerzej: A. Kura, Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości wobec kolektywizacji wsi polskiej 1948–1956, Warszawa 2006, s. 103 i n.; T. Pączek, Milicja Obywatelska…, s. 211 i n.
• 15. Materiały narady aktywu MPB w dniach 23–25 marca 1949 r., znajdujące się w: Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Paczkowski, cz. 2: Lata 1948–1949, Warszawa 1996, s. 152.
• 16. Zapis ten był niezgodny z ówczesnym prawem. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. nakładał na urzędy prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie organów ścigania, a na policję (odpowiednio milicję) niezwłoczne zawiadomienie prokuratora. Niezawiadomienie o przestępstwie skutkowało odpowiedzialnością karną z art. 148 § 1 k.k. z 1932 r. – utrudnianie postępowania karnego – oraz art. 286 § 1 k.k. z 1932 r. – niedopełnienie obowiązku. Podobne rozwiązania prawne funkcjonują obecnie.
• 17. Rozkaz organizacyjny nr 031/Org. ministra bezpieczeństwa publicznego z 6 IV 1950 r. znajdujący się w: Księga bezprawia. Akty normatywne kierownictwa resortu bezpieczeństwa publicznego (1944–1956), wybór i oprac. B. Kopka, [DVD], Warszawa 2011, s. 1090–1093.
• 18. AIPN, KG MO, sygn. 00294/93, t. 2, Etaty KG MO z 1950 r., k. 22–31.
• 19. P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957…, s. 263.
• 20. AIPN, KG MO, sygn. 0342/34, Zarządzenie nr 77/52 komendanta głównego MO z 1 października 1952 r. w związku ze zmianą struktury organizacyjnej MO, k. 299.
• 21. AIPN, KG MO, sygn. 0342/34, Instrukcja nr 15/52 szefa Oddziału III KG MO z 24 lipca 1952 r. o organizacji pracy w ogniwach służby kryminalnej, k. 220–229.
• 22. P. Majer, Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL. Zarys problematyki i źródła, Toruń 2003, s. 468–469.
• 23. AIPN, KG MO, sygn. 0342/45, Rozkaz nr 1/54 komendanta głównego MO z 10 czerwca 1954 r. wprowadzający do użytku służbowego Tymczasową instrukcję o zasadach i organizacji pracy z siecią agenturalną i prowadzeniu spraw operacyjnej ewidencji, k. 110–141.
• 24. W instrukcji milicyjnej oprócz takiego samego podziału agentury znalazło się wiele podobnych sformułowań przystosowanych do specyfiki pracy milicyjnej. Ponadto układ graficzny instrukcji milicyjnej był niemal identyczny z instrukcją aparatu bezpieczeństwa publicznego. Por. Instrukcje pracy operacyjnej…, s. 31–46.
• 25. AIPN, KG MO, sygn. 0342/45, Tymczasowa instrukcja nr 7/54 z 6 sierpnia 1954 r. o organizacji pracy komend powiatowych, komisariatów i posterunków MO, k. 171; Rozkaz nr 7/55 komendanta głównego MO zatwierdzający do użytku służbowego Regulamin o zakresie działania i organizacji pracy Międzygromadzkiego Posterunku MO, [w:] P. Majer, Milicja Obywatelska w systemie…, s. 404, 406.
• 26. Dekret z dnia 20 lipca 1954 o służbie w organach bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. 1954, nr 34, poz. 142).
• 27. Dekret z dnia 20 lipca 1954 r. o Milicji Obywatelskiej (Dz.U. 1954, nr 34, poz. 143).
• 28. Dekret z dnia 20 lipca 1954 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. 1954, nr 34, poz. 144).
• 29. Dekret z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. 1954, nr 54, poz. 269).
• 30. P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957…, s. 384–385; AIPN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), sygn. 235/26, Etaty dla KW MO Koszalin oraz jednostek terenowych MO województwa koszalińskiego, 1955, b.p. Zmiana nazewnictwa posterunków wiejskich wiązała się ze zmianami administracyjno-terytorialnymi powiatów na mocy Ustawy z 24 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz.U. 1954, nr 43, poz. 191).
• 31. Brak bezpośredniego dokumentu nakazującego upodobnienie pracy operacyjnej w MO do pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa publicznego, ale podobieństwa milicyjnych instrukcji operacyjnych z instrukcjami BP wskazują, że taka inspiracja mogła pochodzić z MBP.
• 32. Główne Archiwum Policji w Warszawie (dalej: GAP), Akty Normatywne (dalej: AN), sygn. 4/58, Rozkaz nr 12/56 komendanta głównego MO z 24 maja 1956 r. wprowadzający do użytku służbowego Wytyczne o stosowaniu poufnych form uzyskiwania informacji w pracy dzielnicowych i funkcjonariuszy międzygromadzkich posterunków MO, k. 342–348.
• 33. GAP, AN, sygn. 4/58, Rozkaz nr 16/56 ministra spraw wewnętrznych z 24 maja 1956 r. wprowadzający do użytku służbowego MO Instrukcję o pracy agenturalnej w MO, k. 383–459.
• 34. Poprzednie instrukcje nie zakazywały wprost pozyskiwania do współpracy osób w wieku poniżej 18 lat. Instrukcja MBP z 22 października 1946 r. zezwalała w wyjątkowych wypadkach na pozyskiwanie do współpracy osób poniżej 17. roku życia. Zob. P. Majer, Milicyjna agentura 1944-1957…, s. 58. Milicja najprawdopodobniej także korzystała z usług młodzieży. Świadczy o tym chociażby przypadek pozyskania osoby małoletniej do rozpracowania bandy kryminalnej „Jerrego”. Zob. T. Pączek, Milicja Obywatelska…, s. 151.
• 35. Sprawy wydatków operacyjnych zostały uporządkowane i określone w instrukcji nr 2/55 z 22 lutego o trybie rozchodowania funduszu „O” i sposobie dokumentowania wydatków. P. Majer, Milicyjna agentura 1944–1957…, s. 63.
• 36. AIPN, KG MO, sygn. 01258/12, Zarządzenie 00121/59 ministra spraw wewnętrznych z 5 czerwca 1959 r. wprowadzające do użytku służbowego jednostek MO instrukcję o tajnych współpracownikach organów MO, b.p.
• 37. Tamże, sygn. 01258/12, Tezy dotyczące instrukcji o tajnych współpracownikach – załącznik do zarządzenia 00121/59 ministra spraw wewnętrznych z 5 czerwca 1959 r. wprowadzającego do użytku służbowego jednostek MO instrukcję o tajnych współpracownikach organów MO, b.p.
• 38. AIPN, MSW, sygn. 10/1788, Etaty województwa koszalińskiego z lat 1961–1967, b.p.
• 39. Dekret z 21 grudnia 1955 r. o organizacji i zakresie działania Milicji Obywatelskiej (Dz.U. 1955, nr 46, poz. 311). P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957..., s. 384–385; AIPN, MSW, sygn. 10/1788, Etaty województwa koszalińskiego z lat 1961–1967, b.p.
• 40. GAP, AN, sygn. 184/4, Zarządzenie nr 028 ministra spraw wewnętrznych z 19 marca 1969 r. wprowadzające do użytku jednostek MO instrukcję o inwigilacji i rozpracowaniu operacyjnym, b.p.
• 41. GAP, AN, sygn. 184/9, Zarządzenie nr 0052/74 ministra spraw wewnętrznych z 5 lipca 1974 r. w sprawie pracy operacyjnej w Milicji Obywatelskiej, k. 88–107.
• 42. Zob. AIPN, MSW, sygn. 01304/793, Rozwadowski Aleksander, Specyfika osobowych źródeł informacji oraz metod i form w pracy operacyjnej służby milicji (Podobieństwa i różnice w działalności operacyjne MO i SB – zarys wykładu), Warszawa 1982, s. 18–19.
• 43. GAP, AN, sygn. 184/9, Zarządzenie nr 0052/74 ministra spraw wewnętrznych z 5 lipca 1974 r. w sprawie pracy operacyjnej w Milicji Obywatelskiej, k. 100.
• 44. Funkcjonariusz MO nie tylko dopuszczał się przestępstw omówionych w przypisie 16, ale również przestępstwa poświadczenia nieprawdy, co penalizował kodeks karny z 1969 r. Ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. 1969, nr 13, poz. 94), art. 266.
• 45. Biuro „C” MSW powstało na mocy zarządzenia nr 04/60 ministra spraw wewnętrznych z dnia 2 stycznia 1960 r. przemianowującego istniejące od 1956 r. Biuro Ewidencji Operacyjnej MSW. W komendach wojewódzkich MO umiejscowiono wydziały „C”. Do zadań pionu „C” należało, m.in. prowadzenie ewidencji operacyjnej SB i MO. Biuro „C” MSW, [hasło], Inwentarz archiwalny, http://inwentarz.ipn.gov.pl/slownik?znak=B#14 (dostęp: 14.10.2016).
• 46. Ta kategoria tajnych współpracowników pojawiła się po raz pierwszy w instrukcji operacyjnej SB w 1970 r. Zob. Instrukcje pracy operacyjnej…, s. 8.
• 47. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz.U. 1983, nr 38, poz. 172).
• 48. AIPN, MSW, sygn. 0326/552, Projekt zarządzenia ministra spraw wewnętrznych o pracy operacyjnej w Milicji Obywatelskiej z 1985 r.

Identifiers

ISSN

2543–7321