Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2018 | 107 | 93-117

Article title

Środowiskowe czynniki lokalizacji wybranych grodzisk w środkowej części Polski Zachodniej

Content

Title variants

EN
Environmental location factors of selected strongholds in central Western Poland

Languages of publication

PL EN

Abstracts

PL
W pracy przedstawiono analizy czynników środowiskowych, które wpłynęły na lokalizację czterech wybranych grodzisk wczesnośredniowiecznych, położonych w centralnej części Polski Zachodniej. Badano następujące obiekty: grodzisko w Bobrownikach, usytuowane na granicy Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej i Wzniesień Zielonogórskich, następnie obiekt w Bytomiu Odrzańskim leżący w dolinie Odry na terenie Pradoliny Głogowskiej oraz grodziska w Solnikach i Popęszycach znajdujące się na Wzgórzach Dalkowskich. W terenie przeprowadzono badania geomorfologiczne i z zakresu geologii czwartorzędu, inne czynniki środowiskowe, takie jak hydrologia, gleby, potencjalna roślinność naturalna analizowano na podstawie źródeł literaturowych i kartograficznych. Za dominujący czynnik uznano rzeźbę terenu, bardzo istotną dla zapewnienia położenia obronnego grodom w Bobrownikach, Solnikach i Popęszycach. W dwóch przypadkach (Solniki i Bobrowniki) wyszukanie odpowiednich form terenu, takich jak ostrogi denudacyjne i wysokie krawędzie erozyjne, umożliwiło organizację grodziska niemalże bez wznoszenia wałów obronnych. Oprócz rzeźby terenu ważne były także elementy hydrologiczne (przebieg koryt rzecznych i rozmieszczenie podmokłości oraz bagnisk na dnie dużej doliny rzecznej), zapewniające obronne położenie obiektowi w Bytomiu Odrzańskim. Pozostałe czynniki naturalne miały niejednoznaczny i generalnie mniejszy wpływ na lokowanie grodów we wczesnym średniowieczu w centralnej części Polski Zachodniej.
EN
The paper presents environmental factors that influenced the location of four selected early medieval strongholds in central Western Poland. The following objects were examined: a stronghold at Bobrowniki, on the border between the Warta-Odra Pradolina and Zielona Góra Hillocks, a stronghold at Bytom Odrzański in the Odra River valley within the Głogów Pradolina, and strongholds at Solniki and Popęszyce in the Dalków Hills. Geomorphic and Quaternary research was carried out during fieldworks, while other environmental factors were analysed from literature and cartographic sources. The relief was considered the dominant factor; it was very important to provide a defensive location for the strongholds at Bobrowniki, Solniki and Popęszyce. In two cases (Solniki and Bobrowniki), finding suitable geomorphological forms, such as intervalley rims and high erosional edges, enabled the stronghold to be settled almost without building ramparts. Besides relief, hydrology was also important (the course of river channels and the distribution of wetlands and marshes at the bottom of a large river valley), which ensured the defensive location at Bytom Odrzański. Other natural factors had an ambiguous and generally smaller impact on the settlement of strongholds in the early Middle Ages in central Western Poland.

Year

Volume

107

Pages

93-117

Physical description

Contributors

  • Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii
  • Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii
author
  • Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii
  • Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Oddział we Wrocławiu, Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza

References

  • Absalon D. 2017. Jednolite części wód powierzchniowych. W: P. Jokiel, W. Marszelewski, J. Pociask-Karteczka (red.) Hydrologia Polski. PWN, Warszawa: 127-134.
  • Andrzejewski A., Sikora J. (red.) 2017. Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Archeologiczne badania nieinwazyjne z lat 2013-2016. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Łodzi, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
  • Bednarek R., Prusinkiewicz Z. 1997. Geografia gleb. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
  • Behla R. 1888. Die vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland, Berlin.
  • Chmielowska A., Marosik P. 1989. Wczesnośredniowieczne budownictwo obronne miedzy Prosną i Pilicą. ŁTN, Szlakami Nauki, 17. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa-Łódź.
  • Czapla K. 2014. Dziadoszanie. Plemię zamieszkujące ziemię głogowską w X wieku. Głogów.
  • Domańska L., Kittel P., Forysiak J. (red.) 2009. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa. Środowisko-Człowiek-Cywilizacja, t. 2. Seria Wydawnicza Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
  • Dulinicz M. 1994. Problem datowania grodzisk typu Tornow i grupy Tornow-Klenica. Archeologia Polski 39: 31-47.
  • Dylikowa A. 1973. Geografia Polski. Krainy geograficzne. PZWS, Warszawa.
  • Fac-Beneda J. 2017. Struktura sieci hydrologicznej. W: P. Jokiel, W. Marszelewski, J. Pociask-Karteczka (red.) Hydrologia Polski. PWN, Warszawa: 116-121.
  • Falkowski E. 1971. Historia i prognoza rozwoju układu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biuletyn Geologiczny Wydz. Geol. UW 12: 5-121.
  • Folk R., Ward W. 1957. Brazos River bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27(1): 3-26.
  • Forysiak J., Czubla P., Marosik P. 2015. Geologiczne i geomorfologiczne warunki lokalizacji grodziska w Tumie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 46: 89-104.
  • Gizler H. 1999. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Szprotawa (613). PIG, Warszawa.
  • Gizler H. 2002. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szprotawa (613). PIG, Warszawa.
  • Goździk J. 1982. Środowisko przyrodnicze osadnictwa średniowiecznego okolic Rozprzy. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 29: 138-151.
  • Gruszka B., Kałagate S., Twardy J., Forysiak J. 2015. Oba grody nam spalili, czyli o grodzisku w Gostchorzu (Goskar). Krosno Odrzańskie.
  • Grygiel R., Jurek T. 2014. Początki Łęczycy. Tom I. Archeologia środowiskowa średniowiecznej Łęczycy. Przyroda – Gospodarka – Społeczeństwo. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź.
  • Hellmich M. 1929. Wehranlager in den Kreisen Grünberg und Freystadt, Grünberger Hauskalender: 42-43.
  • Hellmich M. 1930. Schlesischen Wehranlagen. Altschlesien 3: 37-47.
  • Henning J., Heußner K. 1992. Zur Burgengeschichte im 10. Jahrhundert. Neue archäologische und dendrochronologische Daten zu Anlagen vom Typ Tornow. Ausgrabungen und Funde 37(6): 314-324.
  • Hilczerówna Z. 1970. Popęszyce. W: G. Labuda, Z. Stieber (red.) Słownik Starożytności Słowiańskich 4: 227-228.
  • Hilczerówna Z., Urbańska-Łosińska A. 1970. Rozwój terenów osadniczych u schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu w południowej części województwa zielonogórskiego. W: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą 2. Zielona Góra: 49-114.
  • Hildebrandt-Radke I. 2013. Pradziejowa i wczesnohistoryczna antropopresja i jej zapis w środowisku przyrodniczym na przykładzie regionu środkowej Obry (Wielkopolska). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
  • Issmer K. 1999. Vistulian loess deposits of the Dalków Hills. Geological Quarterly 43/1: 113-120.
  • Jahn M.1937. Der Burgwall von Poppschütz, Kr. Freystadt, Altschlesien 7: 93-112.
  • Jaroszewski W. (red.) 1985. Słownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol., Warszawa.
  • Jary Z., Kida J., Shihur M. 2002. Less i osady lessopochodne w południowo-zachodniej Polsce. Czasopismo Geograficzne 73(1): 63-100.
  • Kaczkowski M. 1971. Charakterystyka osadnictwa wczesnośredniowiecznego w rejonie Głogowa od połowy V do połowy XI wieku w świetle źródeł archeologicznych. Zielonogórskie Zeszyty Muzealne 2: 5-37.
  • Kaczkowski M. 1972. Sprawozdanie powiatowego Konserwatora Zabytków w Głogowie. Zielonogórskie Zeszyty Muzealne 3: 437-468.
  • Kittel P. 2005. Uwarunkowania środowiskowe lokalizacji osadnictwa pradziejowego na Pojezierzu Kaszubskim i w północnej części Borów Tucholskich. Monografie IA UŁ.
  • Kittel P. 2007. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodziska w Mchówku na Kujawach. W: E. Smolska, P. Szwarczewski (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Wyd. Wyższej Szkoły Przymierza Rodzin, Warszawa: 55-63.
  • Kittel P. 2012. Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska Środkowa) na lokalizację osadnictwa pradziejowego. Landform Analysis 19: 49-66.
  • Kittel P., Skowron J. 2007. Osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne w krajobrazie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG 7: 228-234.
  • Kittel P., Sikora J., Wroniecki P. 2015. The morphology of the Luciąża River valley floor in the vicinity of the Rozprza medieval ring-fort in light of geophysical survey. Bulletin of Geography, Physical Geography Series 8: 95-106.
  • Kołodziejski A. 1969a. Sprawozdanie z działalności z zakresu ochrony zabytków archeologicznych w województwie zielonogórskim w latach 1960-1966. Zielonogórskie Zeszyty Muzealne 1: 171-190.
  • Kołodziejski A. 1969b. Sprawozdanie z działalności działu archeologicznego Muzeum Okręgowego za lata 1965-1967. Silesia Antiqua 11: 290- 307.
  • Kołodziejski A. 1972. Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony zabytków archeologicznych w roku 1969. Zielonogórskie Zeszyty Muzealne 3: 469-486.
  • Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa.
  • Kozarski S., Nowaczyk B. 1999. Paleogeografia Polski w vistulianie. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 79-103.
  • Krzemiński T., Krysiak S. 2012. Geograficzne tło osadnictwa w Czerchowie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 45: 353-389.
  • Kurnatowska Z. 2008. Początki i rozwój państwa. W: M. Kobusiewicz (red.) Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, o/Poznań, Poznań: 297-396.
  • Kurnatowski S. 1963. Uwagi o kształtowaniu się stref zasiedlenia dorzecza Obry w czasie od środkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza (cz. 1). Archeologia Polski VIII, 2: 181-218.
  • Kurnatowski S. 1966. Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlenia. Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego 8: 92-99.
  • Kurnatowski S. 1968. Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu krajobrazu. Folia Quaternaria 29: 145-160.
  • Kurtz H. 1936. Slawische Bodenfunde in Schlesien. Wrocław.
  • Kuźnicki F., Białousz S., Cieśla W., Dobrzański B., Konecka-Betley K., Komornicki T., Kowalkowski A., Królikowski L., Marcinek J., Okruszko H., Prusinkiewicz Z., Turski R., Uziak S. 1989. Systematyka gleb Polski. Roczniki Gleboznawcze 40(3/4).
  • Lewczuk J. 1993. Grodziska województwa zielonogórskiego – nowo odkryte i zweryfikowane pozytywnie w czasie akcji AZP, w latach 1980-1991. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 34: 475-479.
  • Lewczuk J. 1999. Gród i jego zaplecze w świetle badań powierzchniowych AZP na terenie województwa zielonogórskiego W: S. Moździoch (red.) Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Wrocław: 227-240.
  • Lodowski J. 1980. Dolny Śląsk na początku średniowiecza (VI-X w.). Podstawy gospodarcze i osadnicze. Wrocław.
  • Maleczyński K. (red.) 1952. Anonima, tzw. Galla Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich. W: Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. II. Kraków.
  • Makohonienko M. 2014. Środowisko przyrodnicze i gospodarka w otoczeniu średniowiecznego grodu w Łęczycy w świetle analizy palinologicznej. W: R. Grygiel, T. Jurek (red.) Początki Łęczycy, tom I - Archeologia środowiskowa średniowiecznej Łęczycy. Przyroda-Gospodarka- Społeczeństwo. MAiE w Łodzi, Łódź: 95-190.
  • Matuszkiewicz W. 1999a. Szata roślinna. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 427- 474.
  • Matuszkiewicz W. 1999b. Naturalny potencjał produkcji pierwotnej netto - załącznik 6. Mapa w skali 1:2 000 000. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
  • Matuszkiewicz W., Faliński J.B., Kostrowicki A.S., Matuszkiewicz J.M., Olaczek R., Wojterski T. 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa w skali 1:300 000. Arkusz 9 – Nizina Śląska, Pogórze Zachodniosudeckie i Sudety Zachodnie. IGiPZ PAN, Warszawa.
  • Mojski J.E. 1999. Czwartorzędowy rytm zmian środowiska. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 66-78.
  • Mojski J.E. 2005. Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy. PIG, Warszawa.
  • Moździoch S. 1990. Stan badań archeologicznych nad młodszym podokresem wczesnego średniowiecza na Śląsku. Materiały z konferencji „Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce”. Poznań: 187-199.
  • Moździoch S. 1998. Archäologische Forschungen zu frühmittelalterlichen Burgen in Schlesien. W: J. Henning, A.T. Ruttkay (red.) Frühmittelalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa. Bonn: 276-291.
  • Moździoch S. 2002. Castrum Munitissimum. Bytom: lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim. Warszawa.
  • Musierowicz A. (red.) 1961. Mapa gleb Polski w skali 1:300 000, arkusz D1 (Zgorzelec). Wydanie A. Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. Puławy.
  • Mycielska-Dowgiałło E. 1995. Wybrane cechy teksturalne osadów i ich wartość interpretacyjna. W: E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.) Badania osadów czwartorzędowych. Wybrane metody i interpretacja wyników. WGiSR UW, PIG: 29-105.
  • Myślińska E. 2001. Grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
  • Nowaczyk B. 2002. Litologiczny i morfologiczny zapis działalności wiatru w Polsce w ostatnich 30 tysiącach lat. Czasopismo Geograficzne 73(4): 275-311.
  • Piech W. 2017. Waloryzacja środowiska przyrodniczego wczesnośredniowiecznego grodu w Rękoraju na Wysoczyźnie Piotrkowskiej, Polska Środkowa. Folia Geographica Physica 16: 33-42.
  • Racinowski R., Szczypek T., Wach J. 2001. Prezentacja i interpretacja wyników badań uziarnienia osadów czwartorzędowych. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
  • Rodak S. 2017. Podstawy datowania grodów z końca X – początku XIII wieku na Dolnym Śląsku, In pago Silensi. Wrocławskie Studia Archeologiczne 4, Wrocław.
  • Schuster O. 1869. Die alten Heidenschanzen Deutschlands, Dresden.
  • Szałajdewicz J. 1995. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bytom Odrzański (613). PIG, Warszawa.
  • Szałajdewicz J. 2000. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Bytom Odrzański (613). PIG, Warszawa.
  • Sztromwasser E. 2003. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowa Sól (612). PIG, Warszawa.
  • Sztromwasser E., Walczak-Augustyniak M. 1999. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowa Sól (612). PIG, Warszawa.
  • Turski R. 1986. Gleboznawstwo. Ćwiczenia dla studentów wydziałów rolniczych. PWN.
  • Twardy J. 2013. Pradziejowa kolonizacja małych dolin rzecznych środkowej Polski i jej konsekwencje dla rozwoju rzeźby. Landform Analysis 24: 97- 106.
  • Twardy J, Klimek K. 2008. Współczesna ewolucja strefy staroglacjalnej Niżu Polskiego. W: L. Starkel, A. Kostrzewski, A. Kotarba, K. Krzemień (red.) Współczesne przemiany rzeźby Polski. SGP, IGiPZ PAN, IGiGP UJ, Kraków: 229-270.
  • Twardy J., Forysiak J. 2016. Przyrodnicze uwarunkowania lokalizacji wczesno-średniowiecznego grodu w Połupinie, stan. 2, gm. Dąbie (woj. lubuskie). W: B. Gruszka (red.) Wczesnośredniowieczny gród w Połupinie, stan. 2. Nowe analizy i interpretacje źródeł archeologicznych i przyrodniczych. Monografie wczesnośredniowieczne, tom II. Wyd. Fund. Archeologicznej w Zielonej Górze, Zielona Góra: 9-22.
  • Twardy J., Forysiak J. w druku. Przyrodnicza charakterystyka stanowiska Klenica i jego najbliższego otoczenia. Monografie wczesnośredniowieczne, tom III. Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze, Zielona Góra.
  • Uhtenwoldt H. 1938. Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens, Breslau.
  • Urbańska A., Kurnatowski S. 1967. Rozwój terenów osadniczych w północnej części województwa zielonogórskiego od I do XII wieku. W: Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki (red.) Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą 1. Zielona Góra: 35-111.
  • Urbański K. 1998. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Zielona Góra (575). PIG, Warszawa.
  • Urbański K. 2003. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Zielona Góra (575). PIG, Warszawa.
  • Walanus A., Goslar T. 2004. Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów. Wyd. Uniw. Rzeszowskiego, Rzeszów.
  • Wilgat T. 1999. Zmiany stosunków wodnych pod wpływem gospodarki. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 202-220.
  • Wrzesiński D. 2017. Reżimy rzek Polski. W: P. Jokiel, W. Marszelewski, J. Pociask-Karteczka (red.) Hydrologia Polski. PWN, Warszawa: 215-222.

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.desklight-b3c13829-3c61-4877-b364-81ea65acb120
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.