Externalisierung der Flexion in der indogermanischen Ursprache

• Authors: Krzysztof Tomasz Witczak

Title variants

EN

The externalization of inflection in Indo-European

PL

Eksternalizacja fleksji w prajęzyku indoeuropejskim

• Languages of publication: DE

Abstracts

DE

Im vorliegenden Beitrag wird der Externalisierung der Flexion im Indogermanischen nachgegangen, und zwar (1) am Beispiel der Externalisierung des ursprünglich infixalen präteritalen Augments *h1e sowie (2) des durativen Protonasalinfixes *-n-. Bislang waren sich die Indogermanisten ziemlich einig darüber, dass das vorangestellte präterital markierte Augment *h1e eine Neuerung späteren Datums sei. Der Verfasser stellt indes an konkreten Belegen unter Beweis, dass das besagte Augmentalpräfix sich aus einem im Verbparadigma der Ursprache infigierten Augmentmarker entwickelt hat – man denke etwa an uridg. *sed- ‘sitzen’ (Präsens) → uridg. *se-h1e-d- (Präteritum) > idg. *sēd-, vgl. lat. sedeō, Perf. sēdī. Der topologische Wechsel von der Inlaut- zur Anlautpositionierung war durch Analogie zu recht frequenten Verbstämmen *h1es- ‘sein’, *h1ei- ‘gehen’ sowie *h1ed- ‘essen’ motiviert, deren phonetische Affinität zum *h1e-Augment diesen Umstrukturierungsprozess plausibilisiert. Die primäre Struktur *h1e- + (infigiertes Augment) -h1e- + -d- wurde wie folgt neu restrukturiert: *h1e- + *h1ed- (d.h. unflektierbares Augment + Stamm). Dies führte nachgerade zu anlautender Positionierung des Augments, d.h. vor dem Verbalstamm. Hybride präteritale Übergangsformen vom Typ *h1e-me-h1e-d- (← uridg. *med-) sind auch im Zentrum der indogermanischen Sprachen nachweisbar. Verbale Präsensformen mit dem Infix *-n- wurden bislang weder formal noch semantisch plausibel hinterfragt. Der Verfasser plädiert für seine durative Funktion. Infolge der Externalisierung infixaler Formantive erfuhr dieses Nasalmorphem eine auslautende Positionierung, wie sie seitdem an Durativverben (aber auch an abgeleiteten Durativsubstantiven) in anatolischen Sprachen bereits im 2. Jahrtausend v. Chr. nachweisbar ist – vgl. heth., pal. iyanna- ‘marschieren, lange wandern’ ← heth. i- ‘gehen’, luw. i-, hier. luw. i- ‘gehen’, lat. eō, īre ‘gehen’, lit. eĩti, aksl. iti ‘gehen’ < uridg. *h1ei- ‘gehen’. Zahlreiche griechische Verbformen (z.B. agr. ἁνδάνω, θιγγάνω, κλαγγάνω, λαμβάνω, λανθάνω, λιμπάνω, μανθάνω, πυνθάνομαι u.a.m.) bezeugen das Nasalmorphem sowohl am Verbstamm als auch am suffixalen Anhang. Derart hybride Übergangsformen stehen für anhaltende Tätigkeitsdauer.

PL

Artykuł przedstawia zagadnienie diachronicznej eksternalizacji fleksji w języku indoeuropejskim na przykładzie (1) eksternalizacji augmentu oraz (2) eksternalizacji nosowego morfemu duratywnego. Do tej pory indoeuropeiści zakładali, że augment, czyli umieszczana w pozycji inicjalnej partykuła *h1e, pokazującą czas przeszły, jest relatywnie późną innowacją wprowadzoną do części języków indoeuropejskich. Autor dowodzi na konkretnych przykładach, że *h1e była pradawną cząstką infigowaną w środek rdzenia werbalnego, np. pie. *sed- ‘siedzieć’ (praesens) → pie. *se-h1e-d- (praeteritum) > ie. *sēd-, por. łac. sedeō, perfectum sēdī. Przeniesienie augmentu z części centralnej na początek rdzenia było motywowane analogią do bardzo popularnych rdzeni czasownikowych: *h1es- ‘być’, *h1ei- ‘iść’ oraz *h1ed- ‘jeść’, w stosunku do których augment *h1e wykazywał podobieństwo pod względem fonetycznym. W tych rdzeniach pierwotna struktura pie. *h1e- + (infigowany augment) -h1e- + -d- została zreinterpretowana jako nieodmienny augment plus rdzeń: *h1e- + *h1ed-. Ta sytuacja doprowadziła stopniowo do umieszczania augmentu w pozycji inicjalnej, tj. przed rdzeniem werbalnym. Pośrednie (hybrydalne) formy czasu przeszłego typu *h1e-me-h1e-d- (← pie. *med-), są także poświadczone w językach indoeuropejskich grupy centralnej. Prezentywne formy werbalne z infiksem *-n- nie zostały dotychczas objaśnione pod względem formalnym i semantycznym. Autor dowodzi, że infiks nosowy wskazywał na duratywność czynności. Później na skutek diachronicznej eksternalizacji fleksji morfem nosowy przeniesiono na koniec rdzenia i w ten sposób stworzono verba durativa (a także nomina durativa) z cechą -an- poświadczone w językach anatolijskich już w drugim tysiącleciu p.n.e., por. het., pal. iyanna- ‘maszerować, iść długo’ ← het. i- ‘iść’, luw. i-, hier. luw. i- ‘iść’, łac. eō, īre ‘iść’, lit. eĩti, stcsł. iti ‘iść’ < pie. *h1ei- ‘iść’. Liczne greckie formy czasownikowe (np. stgr. ἁνδάνω, θιγγάνω, κλαγγάνω, λαμβάνω, λανθάνω, λιμπάνω, μανθάνω, πυνθάνομαι itd.) poświadczają morfem nosowy zarówno w rdzeniu czasownikowym, jak i w części sufiksalnej. Są to formy pośrednie, „hybrydalne”, dokumentujące długotrwałość czynności.

EN

The article discusses the problem of the diachronic externalization of inflection in Indo-European on the basis of (1) the externalization of the augment and (2) the externalization of the durative (nasal) morpheme. Indo-Europeanists have generally followed the traditional theory according to which the augment, i.e. the initial particle *h1e expressing past tense, represents a relatively late innovation attested in the central group of Indo-European languages. The present author demonstrates that the particle *h1e was an old morpheme originally infixed within the verbal root, e.g. PIE. *sed- ‘to sit’ (praesens) → PIE. *se-h1e-d- (praeteritum) > IE. *sēd- (past tense), cf. Lat. sedeō, perf. sēdī. The translocation of the augment from medial to initial position was probably motivated by analogy to the very frequently used verbal roots PIE. *h1es- ‘to be’, *h1ei- ‘to go’ and *h1ed- ‘to eat’, which were phonologically similar to the augment *h1e. In these roots, the original structure, namely PIE. *h1e- + (infixed augment) *h1e + -C-, was reinterpreted differently, viz. as the indeclinable augment preceding the verbal root (*h1e- + *h1eC-). By analogy, the particle *h1e started to be placed in initial position (i.e. before the verbal root) in other cases too. Intermediate (hybrid) forms of the past tense, like *h1e-me-h1e-d- (← PIE. *med-), may also be found in some Indo-European languages belonging to the central group. The Indo-European nasal infix presents have not been explained so far from the semantic point of view. The present author proves that the infix *-n- originally expressed the feature of durativity. Due to the diachronic externalization of inflection this nasal morpheme later evolved into a suffix added to the verbal root. Verba durativa with the nasal marker -an- are attested as early as in the 2nd millennium BC in the Anatolian languages, cf. Hittite iy-ann-a/i- ‘to march, to go long’, Palaic iyannnai ‘he marches (long)’ vs. Hitt. i- ‘to go’, Luw. i-, Hier. Luw. i-, Lat. eō, īre, Lith. eĩti, OChSl. iti ‘id.’ < PIE. *h1ei- ‘to go’. The durative verbs in question, as well as the related nouns with the durative suffix *-ano-, also appear in other Indo-European languages, cf. Toch. B yaneṃ ‘they walk, go long’. Numerous Greek presents (e.g. Anc. Gk. ἁνδάνω, θιγγάνω, λαμβάνω, λανθάνω, λιμπάνω, μανθάνω, πυνθάνομαι and so on) document the same nasal morpheme not only infixed into a verbal root, but also in the form of the suffix -αν-. These verbal forms, indicating the durativity of the action, should be treated as intermediate, i.e. hybrid.

Keywords

DE

Augment; Durativverb; Externalisierung der Flexion; indogermanische Morphologie; Nasalinfixe; Präteritalformen mit langen Vokalen

PL

augment; czasownik duratywny; eksternalizacja fleksji; indoeuropejska morfologia; infiksy nosowe; praeterita z długim wokalizmem

EN

augment; durative verb; externalization of inflection; Indo-European morphology; long-vowel preterits; nasal infix

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2017
• Volume: 65
• Issue: 6: Językoznawstwo
• Pages: 93-109

Contributors

author

Krzysztof Tomasz Witczak

• Zakład Latynistyki i Językoznawstwa przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersytetu Łódzkiego

References

• Beekes R. S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 2011.
• Byrd A.M.: The Indo-European Syllable, [Brill’s Studies in Indo-European Languages & Linguistics. Vol. 15], Leiden–Boston: Brill 2015.
• Chantraine P.: Grammaire homérique, t. I-II, Paris: Librairie C. Klincksieck 1958.
• Comrie B.: Morphology and Word Order Reconstruction: Problems and Prospects, in: J. Fisiak (Hg.), Historical Morphology, The Hague: Mouton 1980, s. 83-96.
• Danka I.R.: Stanowisko języków anatolijskich w rodzinie indoeuropejskiej i ich wzajemne związki, Łódź: Uniwersytet Łódzki 1983.
• Friedrich J. [Фридрих, И.]: Краткая грамматика хеттского языка [A Concise Grammar of the Hittite Language], Москва [Moscow]: Издательство иностранной литературы 1952.
• Georgiev V.I.: Introduction to the History of the Indo-European Languages, Sofia: Bulgarian Academy of Sciences 1981.
• Haspelmath M.: The Diachronic Externalization of Inflection, „Linguistics” 31(1993), S. 279–309.
• Ivanov V.V.: Хеттский язык [The Hittite Language], Москва: УРСС 2001.
• Jasanoff J.H.: Hittite and the Indo-European Verb, Oxford: Oxford University Press 2003.
• Jasanoff J.H.: Long-vowel Preterites in Indo-European, in: H.C. Melchert (Hg.), The Indo-European Verb. Proceedings of the Conference of the Society for Indo-European Studies, Los Angeles 13-15 September 2010, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 2012, S. 127-135.
• Kloekhorst A.: Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Leiden–Boston: Brill 2008.
• Kronasser H.: Vergleichende Laut- und Formenlehre des Hethitischen, Heidelberg: Carl Winter 1956.
• Majer M.: Russian kotóryj, Czech který, Slovene katę́ri: Vowel Variation in the Reflexes of Proto-Slavic *koterъ(jь) ‘which (of the two)’, „Scando-Slavica” 61(2015), Lief. 2, S. 154-179.
• Melchert H.C.: Aspects of Verbal Aspect in Hittite, in: S. Alp, A. Süel (Hg.), Acts of the Third International Congress of Hittitology, Çorum, September 16-22, 1996, Ankara: Uyum Ajans 1998, S. 413-418.
• Meier-Brügger M.: Indo-European Linguistics, Berlin–New York: Walter de Gruyter 2003.
• Narten J.: Zum “Proterodynamischen” Wurzelpräsens, in: J. Heesterman, G. Schokker, V. Subramoniam (Hg.), Pratidānam. Studies Presented to F. B. J. Kuiper, Den Haag: Mouton de Gruyter 1968, S. 9-19.
• Oettinger N.: Zu den Verben auf Vedisch -anyá- und hethitisch -anniḭe-, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 53(1992), S. 133-154.
• Pike M.: The Indo-European Long-vowel Preterite: New Latin Evidence, in: J.E. Rasmussen, T. Olander, A.R. Jørgensen (Hg.), Internal Reconstruction in Indo-European: Methods, Results, and Problems. Section Papers from the XVI International Conference on Historical Linguistics, University of Copenhagen, 11th-15th August, 2003, Copenhagen: Museum Tusculanum Press 2009, S. 205-212.
• Pokorny J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München: Francke Verlag 1959.
• Rikov G.T.: Sonants, Laryngeals and the Indo-European Nasal Infix Presents, „Orpheus. Journal of Indo-European and Thracian Studies” 2(1992), S. 87-96.
• Rikov G.T.: Hittite (i)yanna-, Tocharian B yaneṃ and the Indo-European Nasal Infix Presents of the Type CRenhx-, „Orpheus. Journal of Indo-European and Thracian Studies” 7(1997), S. 9-36.
• Rix H. (Hg.): Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primärstammbildungen, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 2001.
• Sandell R.: The Phonological Origins of Indo-European Long-Vowel (“Narten”) Presents, text presented at 26th Annual UCLA Indo-European Conference, Los Angeles, October 25, 2014.
• Schwyzer E.: Griechische Grammatik, München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung 1939.
• Vogt H.: Grammaire de la langue géorgienne, Oslo: Universitetsforlaget 1971.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2017.65.6-5