Miejsce w krajobrazie oraz funkcje wczesnośredniowiecznych grodów w dorzeczach środkowej i górnej Obry, Baryczy oraz środkowej Prosny w IX i X w.

• Authors: Chrzan Krystian

Title variants

EN

A place within the landscape and the functions of early medieval fortified settlements in the Middle and Upper Obra, Barycz and Middle Prosna River basins in the 9th and 10th centuries

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

In the basins of the Middle and Upper Obra, Barycz and Middle Prosna Rivers, there are numerous fortified settlements which time of construction and activity fell within the so-called tribal period. In the literature on the subject, the view prevails, according to which they were seats of the tribal aristocracy. This paper presents a different approach, which focuses on the social and symbolic context of the presence of these structures in the early medieval landscape. The analysis of the form of the fortified settlements and their location in the settlement structure of the discussed area in the 9th and 10th centuries, was the starting point for the considerations. The considerations also take into account the potential functions of features discovered within the ramparts of the examined fortified settlements. They resulted in the recognition of the fortified settlements as multifunctional central places of tribal communities, and their potential functions were: a place of holding people’s assemblies and religious practices, a treasury, a point of military resistance, and perhaps also a market square and a residence of selected people. The collapse of these fortified settlements can be associated with the consolidation of the Polish state in the times of Bolesław I the Brave and the translocation of the population to the vicinity of large centres of ducal power.

Keywords

EN

early medieval fortified settlements; Slavs; landscape archaeology; medieval archaeology; symbolism; Slavic cosmology

• Publisher: Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Przegląd Archeologiczny
• Year: 2018
• Volume: 66
• Pages: 261-282

Dates

published

2018

Contributors

author

Chrzan Krystian

• Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław

References

• Biermann F. 2018. Early Medieval Ringforts and the Social Elite of the Polabian Slavs in the Tenth and First Half of the Eleven Century. (W:) P. Kouřil, R. Procházka (red.), Moravian and Silesian Strongholds of Tenth and Eleventh Centuries in the Context of Central Europe. Brno, 343-350.
• Boroń P. 1999. Słowiańskie wiece plemienne. Katowice.
• Brzostowicz M. 2002. Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu. Poznań.
• Brzostowicz M. 2016a. Gród. (W:) M. Brzostowicz (red.), Grodzisko wczesnośredniowieczne w Spławiu, woj. Wielkopolskie. Wyniki badań archeologicznych. Poznań, 24-29.
• Brzostowicz M. 2016b. Zagadnienia z dziejów i kultury mieszkańców grodu. (W:) M. Brzostowicz (red.), Grodzisko wczesnośredniowieczne w Spławiu, woj. Wielkopolskie. Wyniki badań archeologicznych. Poznań, 64-87.
• Chrzan K. 2014. Uwagi do studiów nad osadnictwem wschodniego dorzecza Baryczy od 2 poł. IX w. do poł. XI w. (W:) K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (red.), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia. Wrocław-Głogów, 191-225.
• Chrzan K. 2017. Bogowie i społeczeństwo. Grody w krajobrazie przedchrześcijańskich Słowian na przykładzie opowieści biskupa merseburskiego Thietmara o Radogoszczy i Lucicach. (W:) D. Adamska, K. Chrzan, A. Pankiewicz (red.), Cum gratia et amicitia. Studia z dziejów osadnictwa dedykowane Pani Profesor Marcie Młynarskiej-Kaletynowej z okazji 65-lecia działalności naukowej. Wrocław, 357-373.
• Chudziak W. 2010. Przestrzeń pogańskiego sacrum w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym Słowian pomorskich. (W:) K. Bracha, C. Hadamik (red.), Sacrum pogańskie – Sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Warszawa, 289-317.
• Chudziak W. 2014. Z badań nad funkcją małych i średnich warowni na obszarze Pomorza. (W:) K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (red.), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia. Wrocław-Głogów, 43-59.
• Czapla K. 2014. Dziadoszanie. Plemię zamieszkujące ziemię głogowską w X wieku. Głogów.
• Dzieduszyccy B. i W. 1998. Metalurgiczne zaplecze wczesnośredniowiecznego grodu w Kaszowie koło Milicza. (W:) H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum. Poznań, 221-235.
• Dzieduszycka B. 1977. Ze studiów nad wczesnośredniowiecznymi technikami budownictwa obronnego. Umocnienia wczesnośredniowiecznego Kaszowa w województwie wrocławskim. Slavia Antiqua 24, 73-118.
• Dzieduszycka B. 1996. Kaszowo. (W:) A. Gąsiorowski, G. Labuda, A. Wędzki (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich 8(2). Wrocław-Warszawa-Kraków, 352 i n.
• Dzieduszycki W. 1972. Ceramika z wczesnośredniowiecznego Kaszowa w pow. milickim. Archeologia Polski 17(2), 391-444.
• Dzieduszycki W. 1990. Podstawy periodyzacji okresu wczesnośredniowiecznego w Wielkopolsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Poznań (1992), 155-159.
• Eliade M. 1998. Mit wiecznego powrotu. Warszawa.
• Eliade M. 2008. Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej. Warszawa.
• Hensel W. 1950 Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej 1. Poznań.
• Hilczerówna Z. 1960. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Daleszynie (stan.2) w pow. Gostyńskim. Poznań.
• Hilczerówna Z. 1967a. Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków.
• Hilczerówna Z. 1967b. Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Siemowie, pow. Gostyń. Slavia Antiqua 14, 131-175.
• Hilczerówna Z. 1969. Pierwsze systematyczne prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kaszowie, pow. Milicz. Sprawozdania Archeologiczne 21, 167-175.
• Hołowińska Z. 1956. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Bonikowie w pow. kościańskim. Poznań.
• Iwanicka-Pinkosz B., Wyrwińska E. 2000. Ratownicze badania archeologiczne na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Dąbczu, stan. l, gm. Rydzyna, byłe woj. leszczyńskie. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5, 73-84.
• Kaletynowie M. i T., Lodowski J. 1968. Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego. Wrocław.
• Kara M. 2000. Stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski. (W:) A. Buko, Z. Świechowski (red.), Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego. Warszawa, 55-68.
• Kara M. 2006. Nowe w archeologii Wielkopolski wczesnośredniowiecznej – 15 lat później. (W:) W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później. Toruń-Wrocław-Warszawa, 207-244.
• Kara M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne. Poznań.
• Kara M., Krąpiec M. 2005. Wyniki badań archeo-dendrochronologicznych wybranych grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu historycznej Wielkopolski, przeprowadzonych w roku 2003. Fontes Archaeologici Posnanienses 41, 211-232.
• Kara M., Krąpiec M., Teske G. 2006. Wyniki badań archeo-dendrochronologicznych wybranych grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu historycznej Wielkopolski, przeprowadzonych w 2005 roku. Fontes Archaeologici Posnanienses 42, 125-144.
• Kiarszys G. 2015. Trzy światy średniowiecza. Iuxta castrum Sandouel. Szczecin.
• Kiarszys G., Kolenda J. 2017. Wczesnośredniowieczne grodziska w krajobrazie Doliny Baryczy. Przyczynek do studiów nad przemianami osadniczymi. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 59, 93-126.
• Kihl-Byczko E., 1964-1965, Badania ratunkowe na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Dusinie w pow. gostyńskim w 1955 roku. Przegląd Archeologiczny 17, 207-216.
• Kolenda J. 2008. Wczesnośredniowieczny Milicz w świetle wykopalisk. (W:) J. Kolenda (red.), Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu. Wrocław, 9-59.
• Kolenda J. 2011. Wczesnośredniowieczne osadnictwo grodowe pogranicza Śląska i Wielkopolski w świetle analiz dendrochronologicznych. (W:) M. Rębkowski, S. Rosik (red.), Populi Terre marisque. Prace poświęcone pamięci Profesora Lecha Leciejewicza. Wrocław, 41-65.
• Kolenda J. 2013. Znalezisko gromadne narzędzi żelaznych ze stanowiska 3 w Sadkowie jako źródło do badań zmian gospodarczych, osadniczych i społecznych na terenie Dolnego Śląska w młodszych fazach wczesnego średniowiecza. (W:) J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch, L. Żygadło (red.) Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów. Wrocław, 387-396.
• Kosiński D. 1991. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy Piaski-Rochy. Studia Lednickie 2, 87-99.
• Kosiński D. 1992. Niektóre wyniki badań wczesnośredniowiecznego grodziska w Piaskach, gm. Zduny, woj. Kaliskie, stanowisko 1. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 1, 125-134.
• Kosiński D. 1996. Piaski-Rochy. (W:) A. Gąsiorowski, G. Labuda, A. Wędzki (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich 8(2). Wrocław-Warszawa-Kraków, 506-508.
• Kosiński D. 1998. Ze studiów nad średniowieczem regionu Sulmierzyc. (W:) H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje Słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum. Poznań, 211-220.
• Koszałka J., Strzelczyk J.E. 2006. The grain storehouse from the early medieval stronghold at Józefów near Kalisz. Fasciculi Archaeologiae Historicae 18, 9-18.
• Kopaliński W. 1990. Słownik symboli. Warszawa.
• Kowalski P. 2007. Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa.
• Kurnatowscy Z. i S. 1996. Znaczenie komunikacji wodnej dla społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych w Polsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej 1. Wrocław, 117- 123.
• Kurnatowska Z. 1993. Przemiany lokalnych ośrodków władzy w XI-XII wieku w Wielkopolsce. (W:) S. Moździoch (red.), Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej. Spotkania Bytomskie 1. Wrocław, 21-29.
• Kurnatowska Z. 2000a. Relacje Wielkopolski i Śląska w okresie plemiennym i wczesnopaństwowym. (W:) M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz (red.), Śląsk około roku 1000. Wrocław, 11-24.
• Kurnatowska Z. 2000b. Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego. (W:) H. Samsonowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy. Kraków, 99-117.
• Kurnatowska Z. 2005. Grody wczesnośredniowieczne u Słowian. (W:) M. Brzostowicz, H. Mizerska, J. Wrzesiński (red.), Ląd nad Wartą. Dziedzictwo kultury słowiańskiej i cysterskiej. Poznań-Ląd 2005, 27-46.
• Kurnatowska Z., Kara M. 2008. Wielkopolska południowa między Ziemią Gnieźnieńską a Śląskiem. (W:) J. Kolenda (red.), Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu. Wrocław, 157-169.
• Kurnatowska Z., Łosińska A. 1981. Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku. Fontes Archaeologici Posnaniense 32, 25-62.
• Kurnatowska Z., Łosińska A. 1982-1985. Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w latach 1983-1984. Fontes Archaeologici Posnanienses 34, 77-85.
• Kurnatowska Z., Łosińska A. 1990. Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Wielkopolsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Poznań (1992), 105-153.
• Kurnatowski S. 1994. Przemiany osadnicze w procesie kształtowania Wielkopolski jako regionu historycznego. Slavia Antiqua 35, 3-45.
• Leciejewicz L. 1987. ”In pago Silensi, vocabulo hoc a quodam monte... sibi indito”. O funkcji miejsc kultu pogańskiego w systemie politycznym Słowian zachodnich doby plemiennej. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 42(2), 125-135.
• Lodowski 1990. Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem Śląska (VI-X w.). (W:) Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Poznań (1992), 173-186.
• Lodowski J. 2000. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Lubielu, pow. Góra. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 42, 497-500.
• Lodowski J. 2002 Stratygrafia nawarstwień grodziska wczesnośredniowiecznego w Kruszyńcu, pow. Góra. (W:) C. Buśko, J. Klápštĕ, L. Leciejewicz, S. Moździoch (red.), Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej. Wrocław, 393-395.
• Łowmiański H. 1967. Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e. 3. Warszawa.
• Łowmiański H. 1970. Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e. 4. Warszawa.
• Mamzer H. 1971. Wczesnośredniowieczne osadnictwo w Siedleminie, pow. Jarocin. Fontes Archaeologici Posnanienses 22, 60-94.
• Miśkiewicz B. 1964. Grody. (W:) W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich 2(1), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 164-165.
• Młynarska-Kaletynowa M. 1993. Ośrodki kasztelańskie na pograniczu wielkopolsko-śląskim w XII-XIII wieku. (W:) S. Moździoch (red.), Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej. Spotkania Bytomskie 1. Wrocław, 31-46.
• Modzelewski K. 1987. Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.
• Modzelewski K. 2001. Czy opole istniało? Przegląd Historyczny 92 (2), 161-185.
• Modzelewski K. 2004. Barbarzyńska Europa. Warszawa.
• Modzelewski K. 2005. Wiec i banicja. Z porównawczych studiów nad ustrojem plemiennym Germanów i Słowian. Nauka 4/2005, 41-49.
• Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian II. Kultura duchowa, cz. 1. Warszawa.
• Moździoch S. 1998. Wczesnośredniowieczne grody śląskie a ówczesne podziały plemienne. (W:) H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje Słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum. Poznań, 99-114.
• Moździoch S. 2000. Społeczność plemienna Śląska w IX-X wieku. (W:) M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz (red.), Śląsk około roku 1000. Wrocław, 25-71.
• Moździoch S. 2002. Castrum Munitissimum Bytom. Lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim. Warszawa.
• Nalepa J. 1996. Obrzanie – plemię nad Obrą w południowo-zachodniej Wielkopolsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej 1. Wrocław, 67-68.
• Niewęgłowski A. 1992. Kultura archeologiczna i styl (perspektywy badawcze ze szczególnym uwzględnieniem ceramiki lepionej). Archeologia Polski 37(1-2), 287-296.
• Nowakowski D. 2017. Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne. Wrocław.
• Siemianowska S. 2017. Bliska obcość. Ceramika jako identyfikator kontaktów handlowych i politycznych czy wspólnoty kultur wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych Słowiańszczyzny? Uwagi z perspektywy studiów nad dziesiątowieczną ceramiką z Obiszowa koło Głogowa. (W:) S. Siemianowska, P. Rzeźnik, K. Chrzan (red.), Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji. Wrocław, 51-82.
• Słupecki L.P. 2000. Sanktuaria w świecie natury u Słowian i Germanów. Święte gaje i ich bogowie. (W:) S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu. Spotkania Bytomskie 4. Wrocław, 39-47.
• Słupecki L.P. 2006. Miejsca kultu pogańskiego w Polsce na tle badań nad wierzeniami Słowian. (W:) W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później. Toruń-Wrocław-Warszawa, 63-82.
• Słupecki L.P. 2010. Świątynia pogańska – świątynia chrześcijańska. Problem pogańskich budowli kultowych w Skandynawii. (W:) K. Bracha, C. Hadamik (red.), Sacrum pogańskie – Sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Warszawa, 319-360.
• Tabaczyńscy E. i S. 1973. Archeologiczne Problemy Etnogenezy i ekspansji ludów Bantu. Archeologia Polski 18(1), 201-213.
• Teske G. 1998. Wczesnośredniowieczne grodziska z okolic Kalisza. Szkic archeologiczny. (W:) T. Baranowski (red.), Kalisz wczesnośredniowieczny. Kalisz, 109-119.
• Teske G. 2000a. Ze studiów nad osadnictwem grodowym w południowo-wschodniej Wielkopolsce. Slavia Antiqua 41, 107-128.
• Teske G. 2000b. Studnie wczesnośredniowieczne w grodach południowo-wschodniej Wielkopolski. (W:) L. Kajzer et al. (red.), Archaeologia et historia. Łódź, 377-392.
• Teske G. 2003a. Budownictwo grodowe w Wielkopolsce południowej w państwie pierwszych Piastów. Wstęp do problematyki. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 6, 105-115.
• Teske G. 2003b. Łobez – wczesnośredniowieczny gród w dolinie Obry. (W:) M. Dulinicz (red.), Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, Warszawa-Lublin, 411-419.
• Teske G. 2005. Golina – wczesnośredniowieczny gród wielkopolski na Wysoczyźnie Kaliskiej. Archaeologia Historica Polona 15 (2), 27-41.
• Teske G. 2006. Z badań nad budownictwem grodów wczesnopiastowskich w południowej Wielkopolsce. (W:) A. Stępień-Kuczyńska, M. Olędzki (red.), Cultura et politica. Studia i rozprawy dedykowane profesorowi Jerzemu Kmiecińskiemu. Łódź, 117-127.
• Teske J., Różański A., Szczurek G. 2013. Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2004-2005 na grodzisku z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w Grodzisku. (W:) G. Szczurek, A. Różański (red.), Grodzisko z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w Grodzisku gm. Pleszew, woj. Wielkopolskie. Studia i materiały. Poznań, 49-83.
• Teske G., Tomala J. 2005. Badania archeologiczne castrum w Ołoboku pod Kaliszem. Fontes Archaeologici Posnanienses 41, 233-251.
• Tymowski M. 1999. Państwa Afryki przedkolonialnej. Wrocław.
• Wojda L. 1992. Założenie obronne w Czarnym Sadzie, stan. 1 gm. Koźmin, woj. kaliskie w świetle badań terenowych w 1987 roku. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 16, 253-256.
• Zamelska K. 1995. Grodzisko w Poniecu (stanowisko 1), woj. leszczyńskie. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Z badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wielkopolski Południowej, 9-82.

Identifiers

ISSN

0079-7138

DOI

10.23858/PA66.2018.011