Zasady zabezpieczenia i ochrony zabytków wobec zagrożenia wojną w Polsce w latach 1918-1939

• Authors: Merta-Staszczak Adriana

Title variants

EN

Principles of protection and preservation of historical monuments against the threat of war in Poland in the years 1918-1939

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce rozpoczęto bu¬dowę struktur pozwalających na ochronę obiektów zabytkowych (ruchomych i nieruchomych). Zaczęły się również prace nad odpowiednim ustawodawstwem, w wyniku których wprowadzono wiele nowych aktów prawnych. Sprawy dziedzictwa narodowego powierzono centralnej jednostce – Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie. Urzędnicy, muzealnicy, archiwiści, konserwatorzy, pracow-nicy naukowi oraz pozostałe osoby związane z zachowaniem historycz¬nych przedmiotów i budynków zostali obciążeni wieloma zadaniami, m.in. rewindykacją skradzionych dzieł, inwentaryzacją nieruchomości i kolekcji oraz przygotowaniem scenariuszy ewakuacji zbiorów na wypadek wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego. Wobec innych problemów społecznych i gospodarczych kraju opieka nad zabytkami pozostawała tematem pobocznym, a prace nad instrukcjami dotyczącymi selekcji zbiorów i sposobów postępowania z nimi w razie niebezpieczeństwa szczególnie intensywnie prowadzono przede wszystkim dopiero w 1938 i 1939 r., po części już po rozpoczęciu II wojny światowej. Celem artykułu jest prześledzenie przygotowań polskich instytucji do ochrony obiektów zabytkowych przed zagrożeniem spowodowanym wojną i ocena ich efektów. Podstawę źródłową artykułu stanowią dokumenty archiwalne zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

EN

During the interwar period, the construction of facilities allowing for the protection of historical objects (movable and immovable) began in Poland. Work on the relevant legislation also started with the introduction of a number of new legal acts. Issues of national heritage were entrusted to the central unit – the Ministry of Religious Denominations and Public Enlightenment in Warsaw. Officials, museum workers, archivists, monument protection officers, academics and others involved in the preservation of historical objects and buildings were burdened with many tasks, including the retrieval of stolen works, inventory of real estate and collections and the preparation of scenarios for the evacuation of collections in the event of another armed conflict. In the face of other social and economic problems of the country, protection of the monuments remained a secondary topic, and work on instructions for the selection of collections and ways of dealing with them in the case of danger was carried out particularly intensively as late as in 1938 and 1939, partly after the start of World War II. The aim of the article is to trace the preparation of Polish institutions for the protection of historic buildings and objects against the threat of war and to evaluate their effects. The article is based on archival documents from the Archive of New Records in Warsaw.

Keywords

PL

ochrona zabytków; dwudziestolecie międzywojenne; Polska; ewakuacja dzieł sztuki; konflikt zbrojny

EN

preservation of historical monuments; the interwar period; Poland; evacuation of works of art; armed conflict

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2019
• Issue: 2
• Pages: 121-146

Dates

published

2019

Contributors

author

Merta-Staszczak Adriana

• historyk; Studium Nauk Humanistycznych i Społecznych, Politechnika Wrocławska
• historian; Centre for Human and Social Sciences, at the Wrocław University of Science and Technology

References

• AAN, MWRiOP, Protokół zjazdu Rady Konserwatorskiej przy Ministerstwie Sztuki i Kultury w Warszawie, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Odpis pisma z dnia 5 grudnia 1923 r., sygn. 7054.
• AAN, MWiOP, Pismo z 6 grudnia 1932 r., sygn. 7054.
• AAN, MWiOP, Ochrona zbiorów muzealnych na wypadek działań wojennych (tezy do referatu), sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Pismo z dnia 27 kwietnia 1939 r., sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Sprawa zabezpieczenia arrasów jagiellońskich, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Odpis I, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie ruchomych zabytków cerkiewnych, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Kwestionariusz, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Organizacja komisji dla spraw OPL, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Uwagi do rozporządzenia Rady Ministrów ze stycznia 1939 r., sygn. 7054.
• AAN, Spis archiwów oraz instytucji zawierających archiwalia, których personel na wypadek wojny powinien być reklamowany dla zorganizowania na miejscu własnej OPL. Chociażby w tych rozmiarach, w jakich będzie można to uczynić z dn. 28 lutego 1939 r., sygn. 7054.
• AAN, MWiOP, Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministra Spraw Wewnętrznych wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych o określeniu archiwów, bibliotek, muzeów i zbiorów naukowych i artystycznych oraz przedmiotów sztuki i kultury, nie podlegające powszechnemu obowiązkowi świadczeń rzeczowych, sygn. 7054.
• AAN, MWiOP, Wykaz muzeów, bibliotek, zbiorów naukowych i artystycznych na terenie Województwa Wołyńskiego nie mogących, na zasadzie art. 6, poz. 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 26 sierpnia 1927 r. o rzeczowych świadczeniach wojennych (Dz.U. z 1927 r. Nr 79, p. 687) oraz art. 9 rozporządzenia z dnia 18 listopada 1930 r. zawierającego przepisy wykonawcze do wspomnianego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – być przedmiotem świadczeń wojennych, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Zabezpieczenie zabytków w czasie wojny, Kraków, 3 czerwca 1939 r., sygn. 7054,
• AAN, MWRiOP, Wykaz zabytków, sygn. 7054,
• AAN, MWRiOP, Odpowiedź na pismo dotyczące wykazu zabytków, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Notatka z dnia 19 czerwca 1939 r., sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Notatka dla K.H., sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Rozporządzenie Głównego Komisarza Cywilnego o organizacji ochrony zabytków na obszarze operacyjnym, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Tezy. Ogólne wskazówki dla konserwatorów w związku z przygotowaniem organizacji ochrony zabytków na wypadek działań wojennych, sygn. 7054.
• AAN, MWRiOP, Instrukcja o postępowaniu z aktami w razie konieczności natychmiastowej ewakuacji skutkiem następstw działań wojennych, sygn. 7054.
• Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (Dz.U. z 1918 r. Nr 16, poz. 36).
• Ustawa z dnia 11 kwietnia 1919 r. o rzeczowych świadczeniach wojennych (Dz. Pr. P.P. z 1919 r. Nr 32, poz. 264).
• Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o powszechnym obowiązku świadczeń rzeczowych (Dz.U. z 1939 r. Nr 30, poz. 200).
• Ustawa z dnia 30 marca 1939 r. o wycofaniu urzędów, ludności i mienia z zagrożonych obszarów Państwa (Dz.U. z 1939 r. Nr 29, poz. 196 i 197).
• Dekret z dnia 3 stycznia 1919 r. o zatwierdzeniu projektów pomników ze stanowiska artystycznego (Dz. Pr. P.P. z 1919 r. Nr 5, poz. 93) i uzupełniające go Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowla¬nem i zabudowaniu osiedli (Dz.U. z 1928 r. Nr 23, poz. 202, art. 340).
• Rozporządzenie Ministrów Skarbu oraz Przemysłu i Handlu z dnia 4 listopada 1919 r. o taryfie celnej (Dz.U. z 1919 r. Nr 95, poz. 510).
• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz.U. z 1928 r. Nr 29, poz. 265).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1930 r. o Dyrekcji Państwowych Zbiorów Sztuki (MP z 1930 r. Nr 46, poz. 74).
• Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 17 lipca 1928 r. o prowadzeniu rejestru zabytków (Dz.U. z 1928 r. Nr 76, poz. 675).
• Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych z dnia 17 kwietnia 1930 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w przedmiocie utworzenia Specjalnych Komisyj i Państwowych Komitetów do spraw odnowienia Zamku Królewskiego wraz z Łazienkami Król. w Warszawie oraz Zamku Królewskiego na Wawelu (MP z 1930 r. Nr 101, poz. 148).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 września 1932 r. o sposobie chronienia przedmiotów zabytkowych będących własnością Państwa (Dz.U. z 1932 r. Nr 89, poz. 750).
• Okólnik nr 113 Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1936 r. o ochronie charakteru miast i dzielnic staromiejskich.
• Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 13 lutego 1935 r. o Państwowej Radzie Muzealnej.
• Buszko J., Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1984.
• Dutkiewicz J.E., Dwadzieścia lat ochrony zabytków w Polsce Ludowej, „Ochrona Zabytków” 1964, nr 2.
• Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Zakamycze 2001.
• Pruszyński J., Organizacja ochrony zabytków w dwudziestoleciu międzywojennym, „Ochrona Zabytków” 1988, nr 2.
• Watloś S., Grabież ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015.
• Zachwatowicz J., Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1965.

Identifiers

ISSN

0029-8247