O tajemniczej staropolskiej potrawie – giejślic (siódma woda po kisielu?)

• Authors: Przęczek-Kisielak Sylwia

Title variants

EN

About a mysterious old Polish dish – giejślic (siódma woda po kisielu ‘the seventh water after jelly’?)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł jest studium leksykologicznym staropolskiej nazwy potrawy giejślic, jednostki notowanej w Słowniku staropolskim i opatrzonej w kartotece tego słownika komentarzem: „Wyraz być może niemiecki”. Autorka, sięgając głównie do niemieckiej literatury językoznawczej i historyczno-kulturowej (brak w zasadzie opracowań polskojęzycznych na ten temat), stara się odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania: czym był giejślic, czy wyraz ten jest rzeczywiście germanizmem, jaka jest w ogóle jego etymologia oraz czy giejślic, żur i kisiel to tożsame potrawy. Efektem tych poszukiwań językoznawczo-historycznych jest prawdopodobnie ogólnosłowiański, a potem również staropolski leksem kisielica, nienotowany w SStp, a zapożyczony przez Niemców w postaci leksemu geislitze z wariantami graficzno-fonetycznymi: geysslitz, giselitz, geislitz, geislaz, geislazn, geesliz, przejętego następnie przez język polski w postaci leksemu giejślic, oznaczającego potrawę nieco inną jednak niż żur i kisiel. Źródłem zaś frazeologizmu siódma woda po kisielu nie są – jak twierdzi się w wielu opracowaniach – popłuczyny w naczyniu po kisielu, ale fakt, że ów kisiel gotowano kilka razy, dolewając do starego zakwasu wodę, rozrzedzając więc ów kisiel kilkakrotnie.

The article is a lexicological study of an Old Polish dish giejślic, an entry listed in Słownik staropolski with the comment in the dictionary file: “The word may be German”. The author, referring mainly to German linguistic and historical-cultural literature (there are generally no Polish-language studies on this subject), tries to answer three basic questions: what was giejślic, is this word really a Germanism, what is in general its etymology and whether giejślic, sour soup and jelly are identical dishes. The result of this linguistic and historical search is probably the all-Slavic, and later also the Old Polish unit kisielica, not listed in Słownik staropolski, and borrowed by the Germans in the form of the geislitze lexeme with graphic and phonetic variants: geysslitz, giselitz, geislitz, geislaz, geislazn, geesliz, adopted by Polish later on in the form of the lexeme giejślic, yet meaning a dish slightly different than sour soup and jelly. The source of the idiomatic expression siódma woda po kisielu ‘the seventh water after jelly’ is not – as many sources claim – the slops in a jelly dish, but the fact that the jelly was boiled several times, adding water to the old leaven, so the jelly was thinned several times.

Keywords

PL

historia języka; język staropolski; prasłowiańszczyzna; leksyka kulinarna; etymologia

EN

language history; etymology; Old Polish language; culinary names

• Publisher: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Journal: Język Polski
• Year: 2021
• Volume: 101
• Issue: 4
• Pages: 60-74

Contributors

author

Przęczek-Kisielak Sylwia

• Uniwersytet Jagielloński

References

• Ako jedli poddaní, „Životný Štýl” 2002 (online: https://www.sme.sk/c/206632/ako-jedli-poddani.html, dostęp: 23 listopada 2020).
• Bálinttól H.: Tirol és Vorarlberg német tájszólásai (online: https://www.arcanum.com/hu/online-kiadvanyok/OMMonarchia-az-osztrak-magyar-monarchia-irasban-es-kepben-1/tirol-es-vorarlberg-1D2D/tirol-es-vorarlberg-nepe-1F31/tirol-es-vorarlberg-nemet-tajszolasai-hintner-balinttol-forditotta-katona-lajos-1FFE/, dostęp: 15 lutego 2021).
• Blažkova I. 2006: Staročeské názvy jídel. Historicko-srovnávací studie, Brno (online: https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Fis.muni.cz%2Fth%2F155755%2Fff_m%2Fcelek.doc&wdOrigin=BROWSELINK, dostęp: 15 lutego 2021).
• Bujack J.G. 1837: Naturgeschichte der höheren Thiere: mit besonderer Berücksichtigung der Fauna Prussica. Ein Handbuch für Lehrer der Jugend, Oekonomen, angehende Forstmänner und Freunde der Natur, Mit 2 Kupfertafeln, Gräfe u. Unzer, Königsberg.
• Cn: Knapiusz G. (Knapski; Gregorius Cnapius), Thesaurus polono-latino-graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graecae [...], F. Caesario, Cracoviae [Kraków] 1621.
• Czarnecki T. 2014: Die deutschen Lehnwörter im Polnischen. Untersuchungen zur Chronologie und Geographie der Entlehnungen, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Dal' V.I. 1880–1882: Tolkovyj slovar’ živogo velikorusskogo âzyka, t. 1–4, Russkij âzyk, Моskva.
• Derksen R. 2008: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden–Cambridge University Press, Boston.
• ÈSSÂ: Ètimologičeskij slovar’ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond, t. 1–41, red. O. Trubačëv i in., Nauka, Moskva 1974–2018.
• ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: http://sxvii.pl, dostęp: 15 maja 2018).
• Flajšhans V. 1926: Klaret a jeho družina. Sv. I: Slovníky veršované. Text z rukopisů upravil a vydal V. Flajšhans, Nákladem České akademie věd a umění, Praha.
• Gavazzi M. 1954: Beiträge zur altslavischen Kulturkunde, „Zeitschrift für Slavische Philologie”, vol. 22, no. 2, s. 395–415.
• Gebauer J. 1903–1916: Slovník staročeský, t. 1–2, Academia, Praha.
• Grimm J.W. 1854–1961: Deutsches Wörterbuch, Verlag von S. Hirzel, Leipzig.
• Hornung M. 1964: Mundartkunde Osttirols/ Eine dialektgeographische Darstellung mit volkskundlichen Einblicken in die altbäuerliche Lebenwelt – mit laut- und wortkundlichen Karten, H. Böhlaus Nachf., Kommissions-verlag der Österreichischen Akademie der Wissenchaften, Graz.
• Juklová E. 2006: Některé názvy jídel ve staré češtině. Původ a vývoj, Brno (online: https://theses.cz/id/a4wdkn/?lang=sk, dostęp: 15 lutego 2021).
• Jungmann J. 1836: Slovník česko-německý, Díl II., K–O, Academia, Praha.
• Keselica / kysielnica / kysyłycia, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 3 czerwca 2018 (online: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/keselica-kysielnica-kysylycia; dostęp: 28 listopada 2020).
• Kisielica i prosfora na stołach w prasłowiańskich domach, „Gazeta Wyborcza” 6 stycznia 2019 (online: https://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,24333988,kisielica-i-prosfora-na-stolach-w-prawoslawnych-domach.html, dostęp: 4 grudnia 2020).
• Kleszczowa K. 1998: Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczowniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
• Kolberg O. 1974: Dzieła wszystkie, t. 49: Sanockie-Krośnieńskie, Polskie Wydawnictwa Muzyczne, Wrocław–Poznań.
• Koutna K., Kyselica (online: https://www.196flavors.com/czech-republic-kyselica/, dostęp: 21 stycznia 2021).
• Kowalik-Kaleta Z., Dacewicz L., Raszewska-Żurek B. 2007: Słownik najstarszych nazwisk polskich – pochodzenie językowe nazwisk omówionych w „Historii nazwisk polskich. T. 1.”, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
• Kremer A. 1870: Słowniczek prowincjonalizmów podolskich ułożony w Kamieńcu Podolskim w r. 1863, „Rocznik ces.-król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, s. 178–259.
• L: Linde S.B. 1807–1814: Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa.
• Labuda G. 1956: M. Gavazzi, „Beiträge zur altslavischen Kulturkunde”, „Zeitschrift für Slavische Philologie” Vol. 22, No. 2, s.395–415; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 4, s. 152.
• Lexer M. 1872: Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, t. 1, Verlag von S. Hirzel, Leipzig.
• Łukaszuk I. 2005: Rosyjskie nazwy kulinariów na tle języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
• Maurizio A. 1926: Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym, Krośnieńska Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
• Menu restauracji „Młyn” w Ustrzykach Dolnych w Bieszczadach (online: mlynbieszczady.pl, dostęp: 16 stycznia 2020).
• Nazwiska polskie: Kisielica (online: https://nazwiska-polskie.pl/Kisielica, dostęp: 27 grudnia 2020).
• Parylak P. 1877: Prowincyjonalizmy mowy polskiej w Drohobyczu i jego okolicach zestawione i porównane z językiem ruskim, staropolskim i narzeczem kaszubskim, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 1, s. 57–79.
• Pleterski A. 2015: Das Brot ist Lebensquelle. Nichts darf übrig bleiben (Bread is a Source of Life. Nothing Must be Left), [w:] H. Kenzler, H. Losert (red.), Die Rekonstruktion mittelalterlicher Lebenswelten (The Reconstruction of Medieval Lifeworlds). Ein Kolloquium zum 60. Geburtstag von Ingolf Ericsson, Bd. 2, Verlag der Buchhandlung Eckhard Bodner, Pressaths, s. 123−142.
• Pohl H.D. 2005: Deutsch-slowenische und slowenisch-deutsche Lehnbeziehungen als Spiegel der Kulturgeschichte (gezeigt an Speisenbezeichnungen), [w:] I. Hausner, Wiesinger P. (red.), Deutsche Wortforschung als Kulturgeschichte. Beiträge des Internationalen Symposiums aus Anlass des 90-jährigen Bestandes der Wörterbuchkanzlei der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 25. – 27. September 2003, ÖAW, Wien, s. 287–311.
• Pohl H.D. 2019: Deutsch-slowenische Wechselbeziehungen in der Sprache der traditionellen Kärtner Küche, „Linguistica”, vol. 59(1), s. 253–265.
• Rhamm K. 1909: Talken und Geislitz (russisch toloknó und kisèlj), zwei slavische Hafergerichte, „Carinthia”, vol. 1(99), s. 209–222.
• Rostafiński J. 1900: Symbola ad historiam naturalem medii aevi = Średniowieczna historya naturalna w Polsce, cz. 1, Universitas Jagellonica, Cracoviae.
• Rymut K. 1991: Nazwiska Polaków: słownik historyczno-etymologiczny, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Wrocław.
• Schultz A. 2011: Essen und Trinken im Mittelalter (1000–1300): Literarische, kunsthistorische und archäologische Quellen, De Gruyter, Berlin/Boston.
• SEJP: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
• SESł: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, nakł. Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982.
• SGP PANKart: kartoteka Słownika gwar polskich (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
• Siatkowski J. 2015: Historia badań nad wpływami słowiańskimi na język niemiecki, „Gwary Dziś”, nr 7, s. 141–154.
• Sikorska M. 2019: Smak i tożsamość. Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII w., Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydział Nauk Historycznych, Toruń.
• SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
• SPJS: Słownik pojęciowy języka staropolskiego, kier. projektu B. Sieradzka-Baziur, Insytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków (online: https://spjs.ijp.pan.pl/szukaj/index).
• SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–38), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–38, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2020.
• SPXVIKart: kartoteka Słownika polszczyzny XVI w. (online: https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/23912/edition/9030?language=pl)
• SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
• SStpKart: kartoteka Słownika staropolskiego (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
• Staindl B. 1569: Ein künstlichs nutzlichs Kochbuch, Otmar, Augsburg.
• SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
• Unterforcher A. 1899: Die Namen des Kalserthales, „Veröffentlichungen des Tiroler Landesmuseums Ferdinandeum”, vol. 3(43), s. 19–68.
• Urbańczyk S. 1963: Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego, [w:] T. Milewski, J. Safarewicz, F. Sławski (red.), Studia linguistica in honorem Thoddaei Lehr-Spławiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 437–445.
• Valašská kyselica (Wołoski kapuśniak) (online: https://www.notatnikkuchenny.pl/valasska-kyselica-woloski-kapusniak/, dostęp: 21 stycznia 2021).
• Wackernagel W. 1853: Kochbuch von maister Hannsen des von Wirtenberg koch, „Zeitschrift für deutsches Alterthum”, vol. 9, s. 365–373.
• WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: www.wsjp.pl, dostęp: 15 maja 2018).
• Zíbrt Č. 1927: Staročeské umění kuchařské, Dauphin, Praha.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.101.4.5