Jiddische Sprache als Kulturträger in Polen nach der Schoah

• Authors: Anna Rozenfeld

Title variants

PL

Język jidysz jako nośnik kultury w Polsce po Zagładzie

EN

Yiddish language as the carrier of culture in Poland after the Shoah

• Languages of publication: DE

Abstracts

DE

Mit der Schoah wurde die Anzahl der Sprecher des Jiddischen brutal reduziert; damit wurde zugleich die jiddische Kultur vernichtet. In der unmittelbaren Nachkriegszeit kam es in Polen zu Initiativen, deren Reste zu bewahren und sie wiederzubeleben. Der Beitrag behandelt verschiedene solcher Erscheinungsformen, insbesondere die jiddischen Programme des Polnischen Rundfunks. Diese sahen sich dann in den 1950er Jahren zunehmend Versuchen politischer Einflussnahme gegenüber, bei denen es darum ging, ideologische Botschaften zu transportieren. Unter diesen Bedingungen spielte die jiddische Sprache eine identitätsstiftende Rolle und wurde zum wichtigen Kulturträger, worin sich die Situation in Polen von der in anderen Staaten unterschied.

EN

With the Shoah, the number of speakers of Yiddish was brutally reduced; thus, Yiddish culture was destroyed. In the immediate post-war period, there were initiatives in Poland to preserve and revive the remnants. The article deals with various such manifestations, in particular with the Yiddish programs of the Polish Radio. In the 1950s they increasingly faced attempts of political influence that involved conveying ideological messages. Under these conditions, the Yiddish language played an identity-determining role and became an important cultural carrier, in which the situation in Poland differed from that in other states.

PL

Wraz z Zagładą liczba używających języka jidysz została brutalnie zmniejszona; tym samym została zniszczona kultura jidysz. Bezpośrednio po wojnie podjęto w Polsce inicjatywy mające na celu zachowanie i ożywienie jej pozostałości. Artykuł dotyczy różnych tego typu aktywności, w szczególności programów jidysz Polskiego Radia. W latach pięćdziesiątych działania te coraz częściej były konfrontowane z presją polityczną, ukierunkowaną na przekaz treści ideologicznych. W tych okolicznościach język jidysz odgrywał rolę nośnika kultury, określając równocześnie tożsamość, przy czym sytuacja w Polsce różniła się od warunków w innych państwach.

Keywords

DE

Jiddisch; Jiddische Kultur; Jüdische Identität; Jiddischer Rundfunk; Nussech Pojln; Jezijes Pojln; Nachkriegspolen; Kommunismus; polnische Juden

EN

Yiddish language; Yiddish radio (broadcasting); Yiddish culture; Jewish identity; nusekh Poyln; yetsiyes Poyln; post-war Poland; Communism; Polish Jews

PL

język jidysz; radio jidysz; kultura jidysz; tożsamość żydowska; nusech Pojln; jecijes Pojln; powojenna Polska; komunizm, polscy Żydzi

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Colloquia Germanica Stetinensia
• Year: 2019
• Issue: 28
• Pages: 53-67

Contributors

author

Anna Rozenfeld

• Uniwersytet Warszawski / Selma Stern Zentrum für Jüdische Studien Berlin-Brandenburg

References

• 1. Adamczyk-Garbowska, Monika, Magdalena Ruta. „Od kultury żydowskiej do kultury o Żydach“. In: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, hrsg. v. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, 715–732. Lublin: Wydawnictwo UMCS, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, 2012.
• 2. Adelson, Józef. W Polsce zwanej Ludową. In: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), hrsg. v. Jerzy Tomaszewski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
• 3. Aleksiun, Natalia. Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce 1945–1950. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2002.
• 4. Berendt, Grzegorz, August Grabski, Albert Stankowski. Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 r. Warszawa: ŻIH, 2000.
• 5. Berendt, Grzegorz. Życie żydowskie w Polsce w latach 1950–1956. Z dziejów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006.
• 6. Berendt, Grzegorz. „Udział Żydów polskich w walce o pamięć i rehabilitację twórców radzieckiej kultury żydowskiej – lata 1955–56“. In: Żydzi a lewica. Zbiór studiów historycznych, hrsg. v. August Grabski. Warszawa: ŻIH, 2007.
• 7. Berendt, Grzegorz. „ ‚Fołks-Sztyme‘ – instrument oddziaływania na Żydów w Polsce i za granicą (1946–1991). In: Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich (XIX–XX w.), hrsg. v. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2012.
• 8. Berendt, Grzegorz. „Życie od nowa. Instytucje i organizacje żydowskie (1944–1950)“. In: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, hrsg. v. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, 191–214. Lublin: Wydawnictwo UMCS, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, 2012.
• 9. Berendt, Grzegorz. „Wpływ liberalizacji politycznej roku 1956 na sytuację Żydów“. In: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, hrsg. v. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, 359–384. Lublin: Wydawnictwo UMCS, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, 2012.
• 10. Berger, Gabriel. Umgeben von Hass und Mitgefühl. Jüdische Autonomie in Polen nach der Schoah 1945–1949 und die Hintergründe ihres Scheiterns. Berlin: Lichtig Verlag, 2016.
• 11. Bergman, Eleonora. „Yiddish in Poland after 1945“. In: Yiddish and the Left, hrsg. v. Gennady Estraikh, Mikhail Krutikov, 167–177. Oxford: Legenda, 2001.
• 12. Cała, Alina. „Mniejszość żydowska.“ In: Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych (1944–1989), hrsg. v. Piotr Madajczyk. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1998.
• 13. Cohen, Nathan. „The Renewed Association of Yiddish Writers and Journalists in Poland, 1945–48“. In: Yiddish After the Holocaust, hrsg. v. Joseph Sherman, 15–36. Oxford: Boulevard Books, 2004.
• 14. Datner, Helena. „Szkoły Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w latach 1944–1949“. Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1–3 (1994): 103–119.
• 15. Engel, David. „The reconstruction of Jewish communal institutions in postwar Poland: the origins of the Central Committee of Polish Jews, 1944–1945“. East European Politics and Societies 1 (1996): 85–107.
• 16. Geller, Ewa. Jidysz – język Żydów polskich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.
• 17. Geller, Ewa, Monika Polit (Hg.). Jidyszland – polskie przestrzenie. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008.
• 18. Gąssowski, Szczepan. Państwowy Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej: przeszłość i teraźniejszość. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1995.
• 19. Grabski, August, Grzegorz Berendt. Między emigracją a trwaniem. Syjoniści i komuniści żydowscy w Polsce po Holocauście. Warszawa: ŻIH, 2003.
• 20. Grabski, August. Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949). Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2004.
• 21. Grabski, August, Martyna Rusiniak. „Żydowscy komuniści po Holokauście wobec języków polskiego Żydostwa“. In: Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce, hrsg. v. Magdalena Ruta. Kraków, Budapeszt: Austeria, 2008.
• 22. Grabski, August, Martyna Rusiniak. „Język żydowski jako przedmiot sporów politycznych wśród polskich Żydów (1944–1949)“. In: Jidyszland – polskie przestrzenie, hrsg. v. Ewa Geller, Monika Polit. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008.
• 23. Grajek, Stefan. Po wojnie i co dalej. Żydzi w Polsce, w latach 1945–1949. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2003.
• 24. Gross, Nathan. Film żydowski w Polsce, übers. v. Anna Ćwiakowska. Kraków: Rabid, 2002.
• 25. Grözinger, Elvira, Magdalena Ruta (Hg.). Under the Red Banner. Yiddish Culture in the Communist Countries in the Post-War Era. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008
• 26. Hofmann, Andreas R. „Die polnischen Holocaust-Überlebenden. Zwischen Assimilation und Emigration“. In: Überlebt und unterwegs: jüdische Displaced Persons im Nachkriegsdeutschland, hrsg. v. Fritz-Bauer-Institut. Frankfurt a. M., New York: Campus Verlag, 1997.
• 27. Hornowa, Elżbieta. „Powrót Żydów polskich z ZSRR oraz działalność opiekuńcza Centralnego Komitetu Żydów w Polsce“. Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1–2 (1985): 105–122.
• 28. Katz, Dovid. „Yiddish“. In: Yivo Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, hrsg. v. Gershon D. Hundert, 979–987. New Haven: Yale University Press, 2008.
• 29. Kiljańczyk, Grzegorz. 25 lat Państwowego Teatru Żydowskiego w Polsce Rzeczypospolitej Ludowej / Finf-un-zwanzik jor Jidischer meluche-teater in Folks-Pojln. Warszawa: Arkady, 1975.
• 30. Kersten, Krystyna. Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1990.
• 31. Kersten, Krystyna. Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956. Londyn: Aneks, 1993.
• 32. Kersten, Krystyna. Polacy, Żydzi, komunizm: anatomia półprawd 1939–1968. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1992.
• 33. Koźmińska-Frejlak, Ewa. „Polen als Heimat von Juden. Strategien des ‚Heimischwerdens‘ von Juden im Nachkriegspolen 1944–1949“. In: Überlebt und unterwegs: jüdische Displaced Persons im Nachkriegsdeutschland, hrsg. v. Fritz-Bauer-Institut. Frankfurt a. M., New York: Campus Verlag, 1997.
• 34. König, Josef. Forschungsprojekt Jiddische Sprache. Ruhr-Universität Bochum, Nr. 135. 07.07.1997.
• 35. Leyko, Małgorzata (Hg.). Łódzkie sceny żydowskie. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, 2000.
• 36. Madajczyk, Piotr (Hg.). Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych (1944–1989). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1998.
• 37. Nalewajko-Kulikov, Joanna, Magdalena Ruta. „Kultura jidysz po II wojnie światowej“. In: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, hrsg. v. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, 283–303. Lublin: Wydawnictwo UMCS, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, 2012.
• 38. Nalewajko-Kulikov, Joanna. Obywatel Jidyszlandu. Rzecz o żydowskich komunistach w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009.
• 39. Nalewajko-Kulikov, Joanna. „Czy socrealizm miał odmianę żydowską? Kilka uwag o twórczości pisarzy jidysz w powojennej Polsce“. In: Socrealizm. Fabuły, komunikaty, ikony, hrsg. v. Magdalena Piechota, Krzysztof Stępnik. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006.
• 40. Nalewajko-Kulikov, Joanna. „Kilka uwag o wydawnictwie Idisz Buch“. In: Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce, hrsg. v. Magdalena Ruta, 129–164. Kraków, Budapeszt: Austeria, 2008.
• 41. Piątkowska, Renata. „Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych (Jidisze Gezelszaft cu farszprojtn kunst) – Próba kontynuowania żydowskiego życia artystycznego w latach 1946–1949)“. In: Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce, hrsg. v. Magdalena Ruta, 67–99. Kraków, Budapeszt: Austeria, 2008.
• 42. Rozenfeld, Anna. „Listy słuchaczy do Redakcji Żydowskiej Polskiego Radia w latach 1950–1958 jako przykład egodokumentów“. Autobiografia. Literatura. Kultura. Media 1 (2017), 8: 171–187.
• 43. Rozenfeld, Anna. „Audycje w języku jidysz w Polskim Radiu po II wojnie światowej“. Studia Judaica 21 (2018), 2 (42): 374–404.
• 44. Rozenfeld, Anna. „Ida Kamińska na falach eteru. Powrót“. Cwiszn ¾ (2014): 80.
• 45. Ruta, Magdalena. „Preliminary remarks on Yiddish culture in Poland 1945–1968“. Scripta Judaica Cracoviensa 2 (2003): 61–69.
• 46. Ruta, Magdalena (Hg.). Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce. Kraków, Budapeszt: Austeria, 2008.
• 47. Ruta, Magdalena. Nie nad rzekami Babilonu. Antologia poezji jidysz w powojennej Polsce. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012.
• 48. Ruta, Magdalena. Bez Żydów? Literatura jidysz w PRL o Zagładzie, Polsce i komunizmie. Kraków, Budapeszt: Austeria, 2012.
• 49. Schatz, Jaff. The Generation. The Rise and Fall of the Jewish Communists of Poland. Berkeley, Los Angeles, Oxford: University of California Press. 1991.
• 50. Schwarz, Jan. Survivors and Exiles. Yiddish Culture after Holocaust. Detroit: Wayne State University Press, 2015.
• 51. Schwarz, Jan. „Transnational Ashkenaz: Yiddish Culture after the Holocaust“. Scripta Instituti Donneriani Aboensis 27: 189–202.
• 52. Sherman, Joseph (Hg.). Yiddish After the Holocaust. Oxford: Boulevard Books, 2004.
• 53. Szaynok, Bożena. Ludność żydowska na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2000.
• 54. Tomaszewski, Jerzy. Rzeczpospolita wielu narodów. Warszawa: Czytelnik, 1985.
• 55. Tomaszewski, Jerzy. Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku. Warszawa: Editions Spotkania, 1991.
• 56. Tomaszewski, Jerzy (Hg.). Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
• 57. Turkow-Grudberg, Jizchok. Jidisch teater in Pojln. Warsche: Farlag “Idisz-Buch”, 1951.
• 58. Turkow, Jonas. In kamf farn lebn. Buenos Aires: Zentral-farband fun Pojlische Jidn in Argentine, 1949.
• 59. Turkow, Jonas. Noch der bafrajung. Buenos Aires: Zentral-farband fun Pojlische Jidn in Argentine, 1959.
• 60. Tych, Feliks. Długi cień Zagłady. Szkice historyczne. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 1999.
• 61. Tych, Feliks, Monika Adamczyk-Garbowska (Hg.). Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010. Lublin: Wydawnictwo UMCS, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, 2012.
• 62. Żółkiewska, Agnieszka. Zerwana przeszłość. Powojenne środowisko żydowskiej inteligencji twórczej. Pomoc materialna i organizacyjna ze strony CKŻP. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma, 2017.
• 63. Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946, Warszawa 1947 / Tetikajts-baricht fun Zentral-komitet fun di Jidn in Pojln fun januar 1946 bis dem 30 juni 1946, Warsche 1946