Pozostałości liczby podwójnej w języku łacińskim epoki archaicznej

• Authors: Krzysztof Tomasz Witczak

Title variants

EN

Remains of Dual Number Forms in Archaic Latin

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł przedstawia prawdopodobne ślady liczby podwójnej występujące w języku łacińskim epoki przedklasycznej. Do nich zaliczamy archaiczne formy genetiwu zakończone na -ūs lub rzadziej (po spółgłoskach labialnych) na -ō̩s (< gen. du. *-ous), pojawiające się 23 razy na inskrypcjach łacińskich z II w. p.n.e. (np. Castorus, Cererus, Diovos, hominus, nominus, partus, regus, Salutus, Venerus), a także formy dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników trzeciej deklinacji na -ērum (np. bovērum, Iovērum, lapidērum, nāvērum, nucērum, rēgērum), oparte na nom.-acc. du. na -ē, występujące w tekstach literackich epoki archaicznej, np. bovērum ‘wołów’ (pierwotnie ‘dwóch wołów’) ← nom.-acc. du. *bovē ‘dwa woły’ ← nom. sg. bōs m. f. ‘wół, krowa’. W trakcie procesu zanikania liczby podwójnej pojawiły się gruntowne zmiany w obrębie deklinacji łacińskiej, na skutek których ukształtowała się w obrębie 3 deklinacji specyficzna odmiana dualno-pluralna z charakterystyczną cechą -ē-. Zanik liczby podwójnej odbywał się albo poprzez pluralizację form dualnych, albo poprzez ich kolektywizację i syngularyzację. Ostatecznym rezultatem tych złożonych procesów morfologicznych było uformowanie się osobnej piątej deklinacji łacińskiej.

EN

The paper describes the possible traces of dual number forms preserved in the Latin language of the archaic period. Certain epigraphic sources of the 2nd century BC contain a total of 23 examples of third declension genitive forms ending in -us or rarely (after labial consonants) -ō̩s (e.g. Castorus, Cererus, Diovos, hominus, nominus, partus, regus, Salutus, Venerus). We can also distinguish genitive plural forms in -ērum (e.g. bovērum, Iovērum, lapidērum, nāvērum, nucērum, rēgērum), which seem to derive from the nominative-accusative du. in *-ē, e.g. bovērum ‘of oxen’ (originally ‘of two oxen’) ← nom.-acc. du. *bovē ‘two oxen’ ← nom. sg. bōs m. f. ‘ox, cow’. The loss of the dual number in the early phase of the development of the Latin language caused massive changes in the Latin declension. Highly specific dual-plural forms of consonant stems characterised by the feature -ē- (cf. *bovē ‘two oxen’, gen. bovērum ‘of oxen’) must have existed within the third Latin declension. Old “petrified” dual forms were generally reinterpreted as plurals (i.e. nom. du. *-ē → nom. pl. -ēs) and sometimes as collectives or singulars. The latter morphological processes led to the formation of the Latin fifth declension.

Keywords

PL

liczba podwójna; eliptyczny dual; łacińska morfologia; piąta deklinacja łacińska

EN

dual number; elliptic dual; Latin morphology; Latin fifth declension

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2017
• Volume: 65
• Issue: 3: Filologia klasyczna
• Pages: 37-58

Contributors

author

Krzysztof Tomasz Witczak

• Zakład Latynistyki i Językoznawstwa, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki

References

• Adams J.N.: The Regional Diversification of Latin 200 BC-AD 600, Cambridge–New York: Cambridge University Press 2007.
• Allen F.D.: Remnants of Early Latin, Bristol: Arx Publishing 2005.
• Baldi P.: The Foundations of Latin, Berlin–New York: Mouton de Gruyter 2002.
• Beekes R.: Etymological Dictionary of Greek, t. I-II, Leiden–Boston: Brill 2010.
• Beekes R.S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 20112.
• Blažek V.: Indo-European “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224.
• Blažek V.: Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their Implications, Brno: Masarykova Univerzita v Brně 1999.
• Blažek V.: Indo-European Nominal Inflection in Nostratic Perspective, „Journal of Language Relationship” 11(2014), s. 19-38.
• Blümel W.: Untersuchungen zu Lautsystem und Morphologie des vorklassischen Lateins, München: Kitzinger 1972.
• Bobrowski F.: Lexicon Latino-Polonicum / Słownik łacińsko-polski, t. I-II, Wilno: Józef Zawadzki 1905.
• Buck C.D.: Comparative Grammar of Greek and Latin, London: Bristol Classical Press 2009 (reprint wydania z r. 19597).
• Campanile E.: Elementi dialettali nella fonetica e nella morfologia del latino, „Studi e saggi linguistici” 1(1961), s. 1-21.
• Campanile E.: Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124.
• Campanile E.: Il latino dialettale, w: Caratteri e diffusione del latino in età arcaica, red. E. Campanile, Pisa: Giardini 1993, s. 13-23.
• Clackson J.: Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge: Cambridge University Press 2007.
• Coleman R.G.G.: Dialectal variation in Republican Latin, with special reference to Praenestine, „Proceedings of the Cambridge Philological Society” 36(1990), s. 1-25.
• Cowgill W.: PIE. *duṷō ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28.
• Cuny A.: Le nombre duel en grec, Paris: Librairie C. Klincksieck 1906.
• CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. I, Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem, ed. T. Mommsen, Berolini: G. Reimer 1863; editio altera, ed. E. Lommatzsch, Berolini: de Gruyter, Fasc. I – 19182, II 1931, III 1943, IV 1986.
• Cytowska M., Szelest H., Rychlewska L.: Literatura rzymska. Okres archaiczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.
• D – Altlateinische Inschriften, ed. E. Diehl, Berlin: De Gruyter 19303.
• Danielsson O.A.: Alte Dualformen im Latein, w: Altitalische Studien, red. C. Pauli, t. III, Hannover: Hahn’sche Buchhandlung 1884, s. 187-199.
• Fero B.: Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna: Università di Bologna 2013. (nieopublikowana praca doktorska; [dostęp: 12.12.2016]: http://amsdottorato.unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf).
• Marcus Porcius Cato, Über den Ackerbau, ed. D. Flach, München: Franz Steiner Verlag 2005.
• Fritz M.: Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg: Universitätsverlag Winter 2011.
• Hierche H.: L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon: Institut d’études indo-européennes de l’Université Jean Moulin 1987.
• ILLRP – A. Degrassi, Inscriptiones Latinae liberae rei publicae, Firenze: La Nuova Italia 19652.
• Insler S.: mitrā́várunā or mitrā́ várunā?, w: Mír Curad. Studies in Honor of Calvert Watkins, red. J. Jasanoff, H.C. Melchert, L. Oliver, Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck 1998, s. 283-290.
• Jasanoff J.: Gr. ἄμφω, Lat. ambō et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131.
• Flavii Sosipatri Charisii Artis grammaticae libri V, w: Grammatici Latini, red. H. Keil, vol. I, Lipsiae: B.G. Teubner 1857.
• Kempiński A.M.: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa: Wydawnictwo Iskry 2001.
• Kent R.G.: The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore, MD: Linguistic Society of America 1946.
• Kent R.G.: Varro, On the Latin Language, with an English translation by R.G. Kent, vol. I (Books V-VII), London: William Heinemann–Cambridge (MA): Harvard University Press 1958.
• Kuryłowicz, J.: Studia językoznawcze. Wybór prac opublikowanych w języku polskim, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1987.
• Leumann M.: Lateinische Laut- und Formenlehre, München: Beck 1977.
• Malzahn M.: Der nominale Dual im Ṛgveda, Wien: Universität Wien 1999 (nieopublikowana praca magisterska [dostęp: 12.12.2016]).
• Malzahn M.: Toch. B ñaktene “Gotterpaar” und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European Studies” 9(2000), s. 45-52.
• Mańczak W.: Proto-indo-européen *ambhō(u), *ambhi, w: Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A.J. van Windekens dicata, red. L. Isebaert, Leuven: Peeters 1991, s. 179-186.
• Matasović R.: Etymological Dictionary of Proto-Celtic, Leiden–Boston: Brill 2009.
• Meiser G.: Historische Laut- und Formenlehre der lateinische Sprache, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 20062.
• Marek Porcjusz Katon, O gospodarstwie rolnym, tłum. I. Mikołajczyk, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2009.
• Oliphant S.G.: The Vedic Dual: Part VI, The Elliptic Dual; Part VII, The Dual Dvandva, „Journal of the American Oriental Society” 32(1912), s. 33-57.
• Pauw J.W.: The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles: University of California 1980.
• Petersmann H.: Zu Cato de agr. 134,1 und den frühesten Zeugnissen für den Ersatz des Nominativs Pluralis von Substantiven der 1. Deklination durch Formen auf -as, „Wiener Studien” 86(1973), s. 75-90.
• Platner S.B.: A Topographical Dictionary of Ancient Rome, red. T. Ashby, Cambridge: Cambridge University Press 2015.
• Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. I-V, Warszawa: PWN 1959-1979.
• Pokorny J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München: Francke Verlag 1959.
• Pugliese Carratelli G.: Cereres, „Parola del Passato” 36(1981), s. 367-372.
• Reichardt C.: Sprachlich-stilistische Untersuchungen zu den frühen römischen Historikern, Bamberg: University of Bamberg Press 2008.
• Richardson L., jr.: A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, Baltimore–London: The Johns Hopkins University Press 1992.
• Shields K., Jr.: The Emergence of the Dual Category in Indo-European. A „New Image” and Typological Perspective, „Indogermanische Forschungen” 109(2004), s. 21-30.
• Sihler A.L.: New Comparative Grammar of Greek and Latin, New York–Oxford: Oxford University Press 1995.
• Sobotka P.: Biblijne rzeczowniki dualia i pluralia tantum oraz ich słowiańskie odpowiedniki, w: Święte księgi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym. Prace dedykowane Profesorowi Czesławowi Łapiczowi, t. III: Słowiańscy chrześcijanie Wschodu i Zachodu. Język – Dialekt – Piśmiennictwo, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2016, s. 167-187.
• Tagliavini C.: Fonetica e morfologia storica del latino, Bologna: Editrice Pàtron 1962.
• Untermann J.: Wörterbuch des Oskisch-Umbrischen, Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter 2000.
• de Vaan M.: Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden–Boston: Brill 2008.
• Wackernagel J.: Altindische Grammatik, t. II.1, Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht 19572.
• Walde A., Hoffmann J.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch, t. I, Heidelberg: Carl Winter 1938.
• Warmington E.H.: Remains of Old Latin, vol. IV: Archaic Inscriptions, London: William Heinemann Ltd. – Cambridge, MA: Harvard University Press 1959.
• Weiss M.: Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor–New York: Beech Stave Press 2009.
• White K.D.: Farm Equipment of the Roman World, Cambridge–London–New York–Melbourne: Cambridge University Press 20102.
• Wiśniowolski M.: Akcja władz rzymskich przeciwko czcicielom Bakchusa, „Meander” 34(1979), z. 7, s. 361-367.
• Witczak K.T.: Dioscuri in the Mycenaean Times, „Do-so-mo” 9(2011), s. 57-68.
• Witczak K.T.: Konsekwencje zaniku liczby podwójnej w języku łacińskim. Głos w sprawie dualnej genezy piątej deklinacji łacińskiej, „Roczniki Humanistyczne” 53(2015), z. 6, s. 101-120.
• Zimmermann A.: Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?, „Indogermanische Forschungen” 30(1912), s. 219-220.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2017.65.3-3