Uwagi o poligenezie rzeźby gór (na przykładzie Karpat)

• Authors: Starkel Leszek

Title variants

EN

The remarks on the polygenesis of mountains relief (exemplified by the Carpathians)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Rzeźba Karpat ma cechy rzeźby poligenicznej i polichronicznej. O poligenezie mówimy w dwojakim sensie. Młode formy modelowane są obecnie przy współdziałaniu różnych procesów (najczęściej erozji wody płynącej, sufozji i ruchów masowych). Zasadnicze formy obecnej rzeźby zostały przeważnie ukształtowane w odległej przeszłości w zmieniających się warunkach klimatycznych i tektonicznych. Oddziedziczona rzeźba dotąd zachowana była także w zależności od odporności skał podłoża stale adaptowana do nowych warunków. Szczególnie wyraźny zapis tej adaptacji dotyczy w analizowanym regionie ostatniego cyklu glacjalno-interglacjalnego czwartorzędu.

EN

The relief of the Carpathians has the features of a polygenic and polychronic landscape. On polygenesis, we may talk in a double context. The young forms are developing at the present time by cooperation of various processes (mainly erosion of flowing water, piping and gravitational movements). The fundamental forms of the existing mountain relief were created usually in the distant past under varying tectonic and climatic conditions. The inherited relief has been preserved depending on the resistance of bedrock being permanently adapted to changing conditions. Particularly distinct markers of that adaptation in the Carpathians were left by the last glacial-interglacial cycle.

Keywords

PL

poligeneza rzeźby; rzeźba polichroniczna; Karpaty

EN

polygenic relief; polychronic relief; Carpathians

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Acta Geographica Lodziensia
• Year: 2017
• Volume: 106
• Pages: 31-35

Dates

published

2017

Contributors

author

Starkel Leszek

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN,

References

• Bernatek A. 2014. Rola sufozji w rozwoju rzeźby – stan i perspektywy badań. Przegląd Geograficzny 86: 53-76.
• Bieroński J. 1994. Rola strumieni stokowych w systemie zlewni górskich Sudetów. W: J. Tomaszewski (red.) Problemy hydrologii regionalnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Hydrograficznej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław: 163-167.
• Bieroński J., Chmal H., Czerwiński J., Klementowski J., Traczyk A. 1992. Współczesna denudacja w górskich zlewniach Karkonoszy. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 155: 151-169.
• Büdel J. 1937. Eiszeitliche und rezente Verwitterung und Abtragung im ehemals nicht vereisten Teil Mitteleuropas. Petermanns Geographische Mitteilungen, Ergänzungsheft 229: 5-71.
• Czerwiński J., Żurawek, R. 1999. The geomorphological effects of heavy rainfalls and flooding in the Polish Sudetes in July 1997. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 33: 27-43.
• Czudek T. 2005. Vývoj reliéfu krajiny České republiky v kvartéru. Moravské zemské muzeum, Brno.
• Dumanowski B. 1961. Zagadnienie rozwoju stoku na przykładzie Gór Stołowych. Czasopismo Geograficzne 32: 311-324.
• Duszyński F., Migoń P. 2015. Boulder aprons indicate long-term gradual and non-catastrophic evolution of cliffed escarpments, Stołowe Mts, Poland. Geomorphology 250: 63-77.
• Duszyński F., Parzóch K. 2016. Czy w Górach Stołowych wędrują bloki? Przyroda Sudetów 19: 189-210.
• Duszyński F., Jancewicz K., Kasprzak M., Migoń P. 2017. The role of landslides in downslope transport of caprock-derived boulders in sedimentary tablelands, Stołowe Mts, SW Poland. Geomorphology 295: 84-101.
• Duszyński F., Migoń P., Kasprzak M. 2016. Underground erosion and sand removal from a sandstone tableland, Stołowe Mountains, SW Poland. Catena 147: 1-15.
• Fatyga J., Stodolak R. 2005. Kształtowanie się spływu śródpokrywowego na obszarze zlewni badawczej w Boguszynie (Sudety Środkowe) w 2004 roku. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 5(2(15)): 175-184.
• Hasiński W. 1971. Wpływ wiatrowałów karkonoskich na przebieg denudacji. Czasopismo Geograficzne 41: 301-303.
• Jahn A. 1956. Badania stoków w Polsce. Przegląd Geograficzny 28: 281-300.
• Jahn A. 1968. Peryglacjalne pokrywy stokowe Karkonoszy i Gór Izerskich. Opera Corcontica 5: 9-25.
• Jahn A. 1989. The soil creep on slopes in different altitudinal and ecological zones of Sudetes Mountains. Geografiska Annaler 71A: 161-170.
• Jahn A., Cielińska M. 1974. Ruchy gruntu na stokach Karkonoszy. Acta Universitatis Wratisla¬viensis 236, Prace Instytutu Geograficznego A1: 5-24.
• Jahn A., Szczepankiewicz S. 1967. Osady i formy czwartorzędowe Sudetów i ich przedpola. W: J. Dylik (red.) Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa: 397-430.
• Jancewicz K., Traczyk A. 2017. Mało znane formy ruchów masowych w dolinie Węglówki w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów: 289-314.
• Jońca E. 1975. Wpływ zwierząt na rzeźbę powierzchni ziemi. Acta Universitatis Wratislaviensis 263, Studia Geograficzne 23: 1-78.
• Kabała C., Bogacz A., Łabaz B., Szopka K., Waroszewski J. 2013. Różnorodność, dynamika i zagrożenia gleb. W: R. Knapik, A. Raj (red.) Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: 91-126.
• Kacprzak A., Migoń P., Musielok Ł. 2013. Using soils as indicators of past slope instability in forested terrain, Kamienne Mts, SW Poland. Geomorphology 194: 65-75.
• Kaczmarczyk M. 1991. Wstępne badania spływu śródpokrywowego pod Szrenicą (Karkonosze Zachodnie). Wiadomości IMUZ 16(4): 58-69.
• Klementowski J. 1996. Degradacja pokryw stokowych w warunkach antropopresji. Procesy kriogeniczne, spłukiwanie i erozja żłobinowa. W: A. Jahn, S. Kozłowski, M. Pulina (red.) Masyw Śnieżnika. Zmiany w środowisku przyrodniczym. Wydawnictwo PAE, Warszawa: 123-142.
• Klimek K., Malik I., Owczarek P., Zygmunt E. 2003. Climatic and human impact on episodic alluviation in small mountain valleys, the Sudetes. Geographia Polonica 76(2): 55-64.
• Knapik R. 2008. Obryw skalny w rejonie Wodospadu Szklarki. Sudety 6(87): 6-7.
• Kowalski A. 2016. Ruchy masowe a interpretacja budowy geologicznej – przykład osuwiska na górze Drogosz w paśmie Zaworów (Sudety Środkowe). Przegląd Geologiczny 65: 96-104.
• Kowalski A. 2017. Rozmieszczenie i geneza form osuwiskowych w przełomowej dolinie Bobru w okolicach Wlenia (Sudety Zachodnie). Przegląd Geologiczny 66: 629-641.
• Krzyszkowski D. 1998. Late Quaternary evolution of the Czyżynka river valley, Wałbrzych Upland, Middle Sudeten Mts., southwestern Poland. Geologia Sudetica 31: 259-288.
• Kwiatkowski J. 1969. Klimatologiczna geneza wyłomów leśnych w Karkonoszach. Czasopismo Geograficzne 40: 365-373.
• Latocha A. 2007. Przemiany środowiska przyrodniczego w Sudetach Wschodnich w warunkach antropopresji. Acta Universitatis Wratislaviensis 3007. Studia Geograficzne 80: 1-216.
• Latocha A. 2009a. Land use changes and longer-term human-environment interactions in a mountain region (Sudetes Mountains, Poland). Geomorphology 108: 48-57.
• Latocha A. 2009b. The geomorphological map as a tool for assessing human impact on landforms. Journal of Maps 5(1): 103-107.
• Latocha A. 2012. Small catchments as sediment archives of past human activities, the example of Sudetes Mountains (SW Poland). Zeitschrift für Geomorphologie N.F. 56, Supplement 3: 115-130.
• Latocha A. 2014. Geomorphic connectivity within abandoned small catchments (Stołowe Mts, SW Poland). Geomorphology 212: 4-15.
• Latocha A., Urbanowicz M. 2010. Terasy rolne w Górach Sowich. Prace i Studia Geograficzne 45: 307-321.
• Latocha A., Szymanowski M., Jeziorska J., Stec M., Roszczewska M. 2016. Effects of land abandonment and climate change on soil erosion. An example from depopulated agricultural lands in the Sudetes Mts., SW Poland. Catena 145: 128-141.
• Malik I., Owczarek P. 2009. Dendrochronological records of debris flow and avalanche in a mid-mountain forest zone (Eastern Sudetes – Central Europe). Geochronometria 34: 57-66.
• Malik I., Wistuba M., Migoń P., Fajer M. 2016. Activity of slow-moving landslides recorded in eccentric tree rings of Norway spruce trees (Picea abies Karst.) – an example from the Kamienne Mts. (Sudetes Mts., Central Europe). Geochronometria 43: 24-37.
• Malkiewicz M., Waroszewski J., Bojko O., Egli M., Kabała C. 2016. Holocene vegetation history and soil development reflected in the lake sediments of the Karkonosze Mountains (Poland). The Holocene 26: 890-905.
• Martini A. 1969. Sudetic tors formed under periglacial conditions. Biuletyn Peryglacjalny 19: 351-369.
• Martini A. 1979. Peryglacjalny charakter wierzchowiny Masywu Śnieżnika Kłodzkiego. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 20: 203-217.
• Migoń P. 2005. Rozwój rzeźby terenu. W: J. Fabiszewski (red.) Przyroda Dolnego Śląska. Polska Akademia Nauk, Oddział we Wrocławiu, Wrocław: 135-170.
• Migoń P. 2008. Współczesna ewolucja rzeźby Sudetów i ich Przedgórza. W: L. Starkel, A. Kotarba, A. Kostrzewski, K. Krzemień (red.) Współczesne przemiany rzeźby Polski. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 135-163.
• Migoń P., Kacprzak A. 2014. Lateral variability of hillslope regolith and soils and implications for the interpretation of Pleistocene environments. Geomorphology 221: 69-82.
• Migoń P., Parzóch K. 2008. Spływy gruzowe w Sudetach. Przegląd Geograficzny 80: 385-401.
• Migoń P., Kasprzak M., Knapik R. 2006. Spływ gruzowy w Wielkim Śnieżnym Kotle w sierpniu 2006 r. Przyroda Sudetów: 157-168.
• Migoń P., Pánek T., Malik I., Hradecký J., Owczarek P., Šilhán K. 2010a. Complex landslide terrain in the Kamienne Mountains, Middle Sudetes, SW Poland. Geomorphology 124: 200-214.
• Migoń P., Knapik R., Jała Z., Remisz J. 2010b. Contemporary evolution of talus slopes in the Wielki Śnieżny Kocioł glacial cirque. Opera Corcontica 47, Supplementum 1: 63-74.
• Migoń P., Kacprzak A., Malik I., Kasprzak M., Owczarek P., Wistuba M., Pánek T. 2014a. Geomorphological, pedological and dendrochronological signatures of a relict landslide terrain, Mt Garbatka (Kamienne Mts), SW Poland. Geomorphology 219: 213-231.
• Migoń P., Jancewicz K., Kasprzak M. 2014b. Zasięg obszarów objętych osuwiskami w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) – porównanie map geologicznych i cyfrowego modelu wysokości z danych LiDAR. Przegląd Geologiczny 62: 463-471.
• Migoń P., Różycka M., Jancewicz K. 2016. Zespół osuwisk na Toczku (Góry Bystrzyckie) w świetle analizy geomorfometrycznej. Przyroda Sudetów 19: 167-188.
• Migoń, P., Duszyński, F., Jancewicz, K., Różycka, M., Kasprzak, M. 2017. Large-scale slope remodelling by landslides – geomorphic diversity and geological controls, Kamienne Mts, Central Europe. Geomorphology 289: 134-151.
• Oberc J. 1957. Rejon Gór Bardzkich. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 1-283.
• Parzóch K. 2001. Współczesne procesy geomorfologiczne w Karkonoszach w warunkach antropopresji. Maszynopis pracy doktorskiej, Instytut Geograficzny, Uniwersytet Wrocławski.
• Parzóch K. 2002. Procesy erozyjne na stokach wylesionych w Karkonoszach. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 487: 239-247.
• Parzóch K., Migoń P. 2010. Zdarzenia ekstremalne w systemie stokowym – grawitacyjne ruchy masowe i erozja gleb. W: P. Migoń (red.) Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 14: 205-239.
• Parzóch K., Migoń P., Szymanowski R. 2008. Współczesne procesy geomorfologiczne w ekotonie górnej granicy lasu w Karkonoszach polskich. W: A. Mazur, A. Raj, R. Knapik (red.) Monitoring ekosystemów leśnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Wydawnictwo KPN, Jelenia Góra: 39-55.
• Parzóch K., Pawlik Ł., Solarska A., Witek M. 2012. Osuwisko na stokach Średniaka w Masywie Śnieżnika Kłodzkiego w 2011 roku. Przyroda Sudetów 15: 197-208.
• Pawlik Ł. 2012. Zniszczenia w lasach sudeckich pod wpływem orkanu Cyryl (18-19.01.2007) – implikacje historyczne i regionalne. Przegląd Geograficzny 84: 53-75.
• Pawlik Ł. 2013. The role of trees in the geomorphic system of forested hillslopes – a review. Earth-Science Reviews 126: 250-265.
• Pawlik Ł., Migoń P., Owczarek P., Kacprzak A. 2013. Surface processes and interactions with forest vegetation on a steep mudstone slope, Stołowe Mountains, SW Poland. Catena 109: 203-216.
• Pawlik Ł., Migoń P., Szymanowski M. 2016. Local- and regional-scale biomorphodynamics due to tree uprooting in semi-natural and managed montane forests of the Sudetes Mountains, Central Europe. Earth Surface Processes and Landforms 41: 1250-1265.
• Pawlik Ł., Musielok Ł., Migoń P., Wrońska-Wałach D., Duszyński F., Kasprzak M. 2017. Deciphering the history of forest disturbance and its effects on landforms and soils – lessons from a pit-and-mound locality at Rogowa Kopa, Sudetes, SW Poland. Bulletin of Geography, Physical Geography Series 12: 59-81.
• Pilous V. 1977. Strukturní mury v Krkonoších – III. Část. Opera Corcontica 14: 7-94.
• Pilous V. 2011. Povodňové mury v povodí horní Smědé v Jizerských horách. Sborník Severo¬českého Muzea, Přírodni Vědy 29: 3-40.
• Pulinowa M.Z. 1989. Rzeźba Gór Stołowych. Prace Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1008: 1-218.
• Remisz J. 2012. Morfodynamika stoków usypiskowych w Sudetach. Maszynopis pracy doktorskiej, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski.
• Remisz J., Bijak Sz. 2011. Stoki usypiskowe Ostrzycy i ich aktywność w świetle badań dendrogeomorfologicznych. Przyroda Sudetów 14: 197-206.
• Remisz J., Bijak Sz. 2012. Dendrochronologiczny zapis aktywności stoków usypiskowych Suchawy i Kruczej Skały (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 15: 209-218.
• Remisz J., Migoń P., Malik I., Owczarek P. 2009. Stoki usypiskowe w polskiej części Sudetów – rozmieszczenie i wiek. W: A. Kostrzewski, R. Paluszkiewicz (red.) Geneza, Litologia i Stratygrafia Utworów Czwartorzędowych,
• t. V. UAM, Seria Geografia 88: 447-465.
• Roštínský P., Šenfeldr M., Maděra P. 2013. Effects of dwarf pine stands on slope deformation processes, as a basis for their management in the Hrubý Jeseník mountains. Journal of Landscape Ecology 6: 63-83.
• Różycka M., Michniewicz A., Migoń P., Kasprzak M. 2015. Identification and morphometric properties of landslides in the Bystrzyckie Mountains (Sudetes, SW Poland) based on data derived from airborne LiDAR. W: J. Ja¬siewicz, Z. Zwoliński, H. Mitasova, T. Hengl (red.) Geomorphometry for Geosciences. Adam Mickiewicz University in Poznań – Institute of Geoecology and Geoinformation, International Society for Geomorphometry, Poznań: 247-250.
• Schott C. 1931. Die Blockmeere in den deutschen Mittelgebirgen. Forschungen zur deutschen Landes- und Volkskunde 29: 1-78.
• Synowiec G. 2005. Formy i procesy osuwiskowe w Górach Kamiennych. Maszynopis pracy doktorskiej, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski.
• Synowiec G., Jasińska M. 2002. Rumowiska skalne w dolinach jarowych na Pogórzu Kaczawskim. Przyroda Sudetów 5: 175-184.
• Tomaszewski J.T. 1979. Przepuszczalność wodna karkonoskich gruntów. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 20: 103-126.
• Traczyk A. 1996. Geneza i znaczenie stratygraficzne rytmicznie warstwowanych osadów stokowych w Sudetach. Acta Universitatis Wratislaviensis 1808, Prace Instytutu Geograficznego A8: 93-104.
• Traczyk A. 2006. Wpływ działalności człowieka na akumulację stokową w okolicach Lubawki w Górach Kruczych (Sudety). W: A. Latocha, A. Traczyk (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Metody badań i studia przypadków. Gajt s.c., Wrocław: 84-95.
• Traczyk A. 2012. Zapis antropopresji w utworach pokrywowych na przykładzie Gór Kruczych (Sudety Środkowe). W: I. Malik (red.) Antropopresja w wybranych strefach morfoklimatycznych – zapis zmian w rzeźbie i osadach. Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego 77: 391-401.
• Traczyk A., Kasprzak M. 2009. Skałki keratofirowe okolic Kaczorowa w Górach Kaczawskich. Przyroda Sudetów 12: 123-134.
• Traczyk A., Migoń P. 2003. Cold-climate landform patterns in the Sudetes. Effects of lithology, relief and glacial history. Acta Universitatis Carolinae, Geographica 35, Suppl.: 185-210.
• Walczak W. 1972. Sudety i Przedgórze Sudeckie. W: M. Klimaszewski (red.) Geomorfologia Polski, t. 1, Polska południowa. Góry i wyżyny. PWN, Warszawa: 167-231.
• Waroszewski J., Kabała C., Turska A. 2010. Specyficzne właściwości gleb Kowarskiego Grzbietu w Karkonoszach. Opera Corcontica 47, Suppl. 1: 47-56.
• Waroszewski J., Malkiewicz M., Mazurek R., Labaz B., Jezierski P., Kabała C. 2015a. Lithological discontinuities in Podzols developed from sandstone cover beds in the Stolowe Mountains (Poland). Catena 126: 11-19.
• Waroszewski J., Kabała C., Jezierski P. 2015b. Relief-induced soil differentiation at the sandstone–mudstone contact in the Stołowe Mountains, SW Poland. Zeitschrift für Geomorphologie N.F. 59, Supplement 1: 211-226.
• Wrońska-Wałach D., Płaczkowska E., Krzemień K. 2013. Leje źródłowe jako systemy morfodynamiczne w obszarach górskich. Przegląd Geograficzny 85: 31-51.
• Zvejška F. 1947. O vzniku horských strží v povodí Hučivé Desné. Časopis Zemského Muzea v Brně 31: 3-15.
• Żurawek R. 1999. Reliktowe lodowce skalne – nowa interpretacja form akumulacji na wschodnich i południowych stokach Ślęży. Przegląd Geograficzny 71: 77-94.

Identifiers

ISSN

0065-1249